مقالات مجموعه ها

اخلاقی/ اطعام در آموزه های اسلامی

اطعام در آموزه های اسلامی

(منتشر شده در کتاب رهتوشه راهیان نور«ویژه ماه مبارک رمضان 1437 هجری قمر»)

سید تقی واردی[1]

مقدمه: دین مبین اسلام برای ایجاد جامعه ای توحیدی با مردمانی هم­دل و همراه آموزه­هایی در اخلاق، افکار و افعال دارد که فراگیری و به کارگیری آن­ها سعادت دنیوی و اخروی انسان­ها را تأمین و جامعه ای برتر و مدنیتی بهتر در کُره زمین پدید می آورد.

 یکی از آموزه­­های ثمر بخش و تحول آفرین در بُعد اخلاق که هم جنبه روحانی و معنوی و هم جنبه جسمانی و دنیوی دارد، آموزه«اطعام» است، که در اسلام توصیه و تأکید فراوانی برای آن به عمل آمده است. در این نوشته تلاش خواهد شد که بحث اطعام و توجه و تأکید اسلام بر آن از جهات مختلف مورد بررسی قرار گیرد و در ماه مبارک رمضان، که ماه خیر و برکت و ایّام آمادگی بیشتر مردم برای عبادات و خیرات است و تقوا پیشگی آنان دسترس­تر است، بیشتر مورد توجه، تبلیغ و عمل قرار گیرد، تا زمینه ای برای ایجاد حیات طیبه خانواده ها بوده و موجب تحولی در رشد فرهنگی، فکری، اجتماعی و اقتصادی جامعه گردد.

مفهوم اطعام: اطعام به معنای بخشیدن غذا به دیگری است، بدون این که در قبال آن مُزد و پاداشی دریافت گردد. در لغت نیز آمده: إعطاء الطعام لآکله.[2] این معنا شامل انواع خوراکی ها و نوشیدنی ها می گردد. ابن فارس نویسنده معجم مقائیس اللغة گفت:  و الإطعام يقع فى كلِّ ما يُطعَم، حتَّى الماء[3]؛ اطعام، در هر چیزی که خورده شود ممکن می باشد، حتی آب.

مراتب اطعام: اطعام به مانند سایر کارهای خیر دارای مراتب متفاوتی است. هر کس به فراخور حال و مالش می تواند در این راه گام بردارد. یکی به اندازه زیاد، یکی به اندازه متوسط و دیگری به مقدار اندک و حتی با دادن یک دانه خرما و یا یک لیوان آب گوارا.

پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) مرتبه بالای بخشندگی را داشته و در این راه اسوه و الگوی مسلمانان، به ویژه شیعیان می باشند. از بین آنان امام حسن مجتبی(ع) به خاطر کثرت إعطاء و بخشندگی، به«کریم اهل بیت(ع)» مشهور و معروف شده است.

حکم فقهی: از نظر حکم شرعی فقهی اطعام به سه قسم تقسیم می گردد: 1. اطعام واجب  2. اطعام حرام  3. اطعام مندوب و مستحب.[4]

اطعام واجب، که جنبه تنبیهی دارد، بیشتر در دیات و کفارات مصداق پیدا می کند. مانند: کفاره خوردن عمدی روزه ماه رمضان، کفاره تأخیر قضای روزه ماه رمضان، کفاره ظهار و امثال آن­ها که در کتب فقهی علما به تفصیل بیان شده اند.

اطعام حرام آن است که انسان برای اغراض شیطانی اقدام به خوراندن غذا به دیگران نماید. مثلا منت و اذیتی برای اطعام شونده در پی داشته باشد و یا برای ریا، تکبر ، اعانت به ظالم، ایجاد تفرقه بین مسلمین و یا موجب تقویت فرقه های الحادی و غیر توحیدی گردد.

اطعام مندوب و مستحب آن است که برای رضای الهی و کمک به هم کیشان و هم نوعان خود اقدام کند، که در شرع مقدس اسلام گاهی با واژه«انفاق» نیز بیان شده است و چنین اطعامی به دو صورت توصیه شده: یکی اطعام در مناسبت­های خاص و دیگری اطعام در هر زمان ممکن(بدون در نظر داشتن زمان و مناسبت خاص).

اطعام در  مناسبت­های خاص

در زندگی انسان­ها مناسبت­هایی پدید می آید که اطعام تعدادی از افراد به خاطر آن­ها مورد توصیه و تأکید اسلام می باشد. به برخی از آن­ها در لسان شارع مقدس،«ولیمه» گفته می شود.

 در باره ولیمه روایات متعددی از جانب معصومین(ع) وجود دارد. از جمله، رسول خدا(ص) در روایتی به حضرت علی(ع) فرمود:  يَا عَلِيُّ لَا وَلِيمَةَ إِلَّا فِي خَمْسٍ: فِي عُرْسٍ أَوْ خُرْسٍ أَوْ عِذَارٍ أَوْ وِكَارٍ أَوْ رِكَازٍ فَأَمَّا الْعُرْسُ فَالتَّزْوِيجُ وَ الْخُرْسُ النِّفَاسُ بِالْوَلَدِ وَ الْعِذَارُ الْخِتَانُ وَ الْوِكَارُ الَّذِي يَشْتَرِي الدَّارَ وَ الرِّكَازُ الرَّجُلُ يَقْدَمُ مِنْ مَكَّةَ‌.[5] یعنی: ای علی، ولیمه ای نیست، مگر برای پنج چیز: عروسی، تولد، ختنه، خرید خانه و بازگشت از سفر مکه.

به برخی دیگر، ولیمه گفته نمی شود، ولیکن اعطاء و اطعام در آن­ها مستحب است، که ذیلا به بعضی از آن­ها(اعم از ولیمه و غیر ولیمه) اشاره می شود:

1) اطعام در عقد ازدواج.  از سنت پیامر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) است. از امام رضا(ع) روایت شد: إِنَّ النَّجَاشِيَّ لَمَّا خَطَبَ لِرَسُولِ اللَّهِ(ص) آمِنَةَ بِنْتَ أَبِي سُفْيَانَ فَزَوَّجَهُ دَعَا بِطَعَامٍ وَ قَالَ: إِنَّ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلِينَ الْإِطْعَامَ عِنْدَ التَّزْوِيج.[6]یعنی: هنگامی که نجاشی(در کشور حبشه و در ایام هجرت مسلمین به این منطقه) آمنه بنت ابی سفیان را به عقد رسول خدا(ص) درآورد و آن حضرت(بعد از مدتی با این بانو) ازدواج کرد، مردم را به طعام دعوت کرد و فرمود: که از سنت های پیامبران اطعام هنگام ازدواج است.

البته باید توجه داشت که در ولیمه عقد ازدواج از زیاده روی نهی شده و حد وسط مطلوب شرع مقدس است. گرفتن مجالس سنگین و پُر خرج و یا توالی مجالس عروسی بیش از دو روز در نگاه اسلام مذموم می باشد. پیامبر اکرم(ص) در این باره فرمود: الْوَلِيمَةُ أَوَّلَ يَوْمٍ حَقٌّ وَ الثَّانِيَ مَعْرُوفٌ وَ مَا زَادَ رِيَاءٌ وَ سُمْعَةٌ‌.[7] یعنی: ولیمه در یک روز حق و در دو روز معروف (مقابل منکر) و مازاد بر آن ریاء و سمعه است.

2) اطعام در تولد فرزند. زاده شدن فرزند(اعم از پسر و دختر) موجب شادمانی و خوشحالی خانواده می گردد و یکی از راه­های شکر این نعمت بزرگ خدای متعال، اطعام(به بستگان، همسایگان و مستمندان) است، که سنت پیامبران عظام و امامان معصوم(ع) بوده است. منهال قصاب روایت کرد: خَرَجْتُ مِنْ مَكَّةَ وَ أُرِيدُ الْمَدِينَةَ فَمَرَرْتُ بِالْأَبْوَاءِ وَ قَدْ وُلِدَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ مُوسَى(ع) فَسَبَقْتُهُ إِلَى الْمَدِينَةِ وَ دَخَلَ بَعْدِي بِيَوْمٍ فَأَطْعَمَ النَّاسَ ثَلَاثاً...[8] یعنی: من از مکه بیرون آمده و قصد رفتن به مدینه را نمودم و چون به ابواء رسیدم موسی(کاظم) فرزند امام جعفر صادق(ع) دیده به جهان گشود. من پیشی گرفته و وارد مدینه شدم و روز بعد امام جعفر صادق(ع) نیز به مدینه رسید و سه بار به خاطر نوزادش مردم را اطعام نمود...

3) در عقیقه فرزند. هنگامی که فرزندی متولد شود، سنت است که اولیایش برای وی عقیقه کنند. یعنی گوسفندی را قربانی نمایند و از گوشت آن به قابله، مستمندان و اقربا اطعام نمایند. پیامبر اکرم(ص) برای فرزندان و نوادگانش عقیقه می نمود. از جمله در تولد امام حسن مجتبی(ع) عقیقه کرد. در روایتی از امام جعفر صادق(ع) نقل شده: عَقَّ رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَنِ الْحَسَنِ(ع) بِيَدِهِ وَ قَالَ‌ بِسْمِ اللَّهِ عَقِيقَةٌ عَنِ الْحَسَنِ وَ قَالَ اللَّهُمَّ عَظْمُهَا بِعَظْمِهِ وَ لَحْمُهَا بِلَحْمِهِ وَ دَمُهَا بِدَمِهِ وَ شَعْرُهَا بِشَعْرِهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا وِقَاءً لِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ.[9]‌یعنی: رسول خدا(ص) با دست خود برای حسن(ع) عقیقه کرد و هنگام ذبح فرمود: به نام خدا، این عقیقه ای است برای حسن. سپس فرمود: بار خدایا استخوان این قربانی در برابر استخوان حسن، گوشت آن در برابر گوشت حسن، خون آن در برابر خون حسن و موی آن در برابر موی حسن. بار خدایا آن را فدای محمد و آل محمد قرار بده.

4) اطعام هنگام بنای مسجد.  پیامبر اکرم(ص) به کسی که مسجدی می سازد توصیه نمود که با قربانی نمودنِ گوسفندی مستمندان را اطعام کند: مَنْ بَنَى مَسْجِداً فَلْيَذْبَحْ كَبْشاً سَمِيناً وَ لْيُطْعِمْ لَحْمَهُ الْمَسَاكِينَ.[10]یعنی: هر کس مسجدی می سازد، گوسفند فربهی را ذبح و گوشتش را اطعام مستمندان کند.

5) اطعام در ماه مبارک رمضان. پیامبر اکرم(ص) فرمود: مَنْ فَطَّرَ مُؤْمِناً فِي شَهْرِ رَمَضَانَ كَانَ لَهُ بِذَلِكَ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِذُنُوبِهِ فِي مَا مَضَى فَإِنْ لَمْ يَقْدِرْ إِلَّا عَلَى مَذْقَةِ لَبَنٍ فَفَطَّرَهَا صَائِماً أَوْ شَرْبَةٍ مِنْ مَاءِ عَذْبٍ وَ تَمْرٍ لَا يَقْدِرُ عَلَى أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ أَعْطَاهُ اللَّهُ هَذَا الثَّوَابَ‌.[11] یعنی: کسی که مؤمنی را در ماه رمضان افطار دهد، برای او پاداش آزادی یک برده می باشد و موجب بخشش تمام گناهان گذشته اش می گردد و اگر نمی تواند افطاری بدهد مگر به اندازه نوشیدن یک لب شیر، پس همان مقدار را به روزه داری افطار دهد و یا شربتی از آب گوارا و یا یک دانه خرما و بیش از این برایش مقدور نباشد، خدا همان ثواب را به وی اعطا می کند.

6) اطعام در مصیبت. یعنی دادن غذا به صاحبان مصیبت تا سه روز. امام جعفر صادق(ع) فرمود: يَنْبَغِي لِصَاحِبِ الْجِنَازَةِ أَنْ يُلْقِيَ رِدَاءَهُ حَتَّى يُعْرَفَ وَ يَنْبَغِي لِجِيرَانِهِ أَنْ يُطْعِمُوا عَنْهُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ‌.[12]یعنی: سزاوار است صاحب جنازه عبایش را بیندازد تا شناخته شود که صاحب عزا است و سزاوار است تا سه روز غذایش را همسایگانش به او بدهند.

هم چنین در حدیث دیگر از آن حضرت روایت شده: لَمَّا قُتِلَ جَعْفَرُ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) فَاطِمَةَ (س) أَنْ تَأْتِيَ أَسْمَاءَ بِنْتَ عُمَيْسٍ هِيَ وَ نِسَاؤُهَا وَ تُقِيمَ عِنْدَهَا ثَلَاثَةً وَ تَصْنَعَ لَهَا طَعَاماً ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ‌.[13] یعنی: هنگامی که جعفر بن ابی طالب(در جنگ موته) به شهادت رسید، رسول خدا(ص) به فاطمه زهرا(س) فرمود که وی و سایر بانوان همراه وی به نزد اسماء بنت عمیس(همسر جعفر طیار) رفته و در آنجا سه روز بمانند و در این سه روز طعامشان را تهیه کنند.

مع الأسف در عصر ما قضیه معکوس شده و بر خلاف سیره معصومان(ع)، صاحبان عزا تا سه روز و چه بسا بیشتر باید به میهمانان غذا دهند و از آنان پذیرایی کنند و مرسوم شده که برای سوم، هفتم، چهلم و سالگشت متوفا باید در رستوران و یا مساجد، تکایا و آرامگاه­ها اطعام جمعی نمایند.

آثار و فوائد اطعام

اطعام به مستمندان، همسایگان، بستگان، عزاداران، زایران، قاریان، عالمان، صالحان و عموم مؤمنان در آموزه­های اسلامی زمان و مکان خاصی نمی شناسد و تنها بستگی به قدرت ایمانی و توانایی مالی مُطعِم دارد. اطعام از منظر اسلام آثار و فوائد فراوانی دارد که ذیلا به برخی از آن­ها اشاره می گردد:

1) اطعام موجب خرسندی خدای متعال است.  قرآن کریم در آیه ای از سوره انسان فرمود: وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً .[14]یعنی: (آنان) در عین دوست داشتن غذا(ونیاز خود به آن)، غذای خود را به مسکین، یتیم و اسیر دادند.

شأن نزول آیه فوق در باره خانواده امیرمؤمنان(ع) است. آن­گاه که امام حسن مجتبی(ع) و امام حسین(ع) در سنین خردسالی بیمار شدند و حضرت علی(ع) تصمیم گرفت برای شفای آنان روزه بگیرد. هنگامی که حسنین(ع) سلامتی و عافیت یافتند، حضرت علی(ع) تصمیم گرفت به نذرش عمل نماید. هنگامی که خواست روزه را شروع کند، کل خانواده(یعنی: حضرت فاطمه زهرا، امام حسن مجتبی و امام حسین(علیهم السلام) و هم چنین خدمت­کاراشان فضه نوبیه) وی را همراهی کردند. ولی به هنگام افطار مسکینی به درِخانه شان مراجعه و درخواست غذا نمود و دفعه بعد یتیمی همین تقاضا را نمود و بار سوم با اسیر گرسنه ای مواجه شده و همه آنان افطاری خود را به این سه بخشیدند و خودشان به نوشیدن آب اکتفا کردند. این عمل چنان مرضی پروردگار عالمیان قرار گرفت که این آیه از سوره انسان(همان سوره هل اتی) و چند آیه قبل و چند آیه بعد را در مدح و منقبت آنان نازل فرمود.[15]

2) محبوب پروردگار متعال است. امام محمد باقر(ع) فرمود: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يُحِبُّ إِهْرَاقَ الدِّمَاءِ وَ إِطْعَامَ الطَّعَامِ‌.[16]یعنی: خدای تبارک و تعالی ریختن خون(قربانی کردن حیوانات) و اطعام طعام را دوست می دارد.

امام جعفر صادق(ع) نیز فرمود: مِنْ أَحَبِّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِشْبَاعُ جَوْعَةِ الْمُؤْمِنِ أَوْ تَنْفِيسُ كُرْبَتِهِ أَوْ قَضَاءُ دَيْنِهِ‌.[17]یعنی: سیر نمودن مؤمن گرسنه و یا بر طرف کردن سختی ها و ناراحتی وی و یا پرداخت بدکاری­هایش از دوستداشتنی­ترین أعمال در نزد خداوند متعال است.

3) پاداش الهی در پی دارد. قرآن کریم می فرماید: الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لاَ يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنّاً وَ لاَ أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاَ هُمْ يَحْزَنُونَ.[18]یعنی: آنان که مالشان را در راه خدا انفاق کنند و در پی انفاق منتی نگذارده و آزاری نکنند، آن­ها را پاداش نیکو نزد خدا خواهد بود و از هیچ پیشامدی بیمناک نباشند و هر گز(در دنیا و عقبی) اندوهناک نخواهند بود.

امام جعفر صادق(ع) فرمود: سُئِلَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ(ص) مَا يَعْدِلُ عِتْقَ رَقَبَةٍ قَالَ إِطْعَامُ رَجُلٍ مُسْلِمٍ.[19]‌ یعنی: از پدرم امام محمد باقر(ع) پرسیده شد که معادل آزادی بردگان(در پاداش) چیست؟ فرمود: اطعام مردی از مسلمانان.

4) نشانه ایمان است. امام جعفر صادق(ع) فرمود:  مِنَ الْإِيمَانِ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ‌.[20]یعنی: خوش رفتاری و اطعام طعام از ایمان است.

5) نشانه تقوا است. قرآن کریم انفاق کننده را از متقین می شمارد:  ذٰلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ ، الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ .[21] یعنی: این(قرآن) کتابی است که در آن تردیدی وجود ندارد. هدایت برای متقین است. همان هایی که ایمان به غیب دارند و نماز اقامه می کنند و از آنچه که به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند.

6) روزی را زیاد می کند. قرآن کریم فرمود: مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ.[22] یعنی: مَثَل آنان که مالشان را در راه خدا انفاق کنند، به مانند دانه ای است که از یک دانه هفت خوشه بروید و در هر خوشه صد دانه باشد(که یک دانه هفتصد برابر شود) و خدا از این مقدار نیز بر هر که خواهد بیفزاید و خدا رحمت بی مُنتها است و به همه چیز احاطه دارد.

مناسب است در این جا اشاره ای داشته باشم به غلام سیاهی که با اطعام خویش به نعمت های فراوانی دست یافت. روایت است امام حسن مجتبی(ع) روزی در باغستان به غلام سیاهی رسید که در گوشه ای نشسته و در دستش قرص نانی بود. مقداری از آن را می خورد و مقداری برای سگی که در نزدیکی اش بود می انداخت. امام حسن(ع) سبب آن کار را از او پرسید. غلام در پاسخ عرض کرد: چشمانم از چشمان سگ(که مرا به هنگام خوردن نان می نگرد) شرم می کند، که من بخورم و به او نخورانم.

امام(ع) از گشاده دستی و جوانمردی آن غلام بسیار خرسند شد و از او در باره وضعیتش و مولایش پرسید و غلام گفت من برده ابان بن عثمان هستم و این باغستان اوست که من در آن کار می کنم. امام(ع) فرمود: تو را سوگند می دهم به خدا که از جایت بر نخیزی تا من بر گردم. آن گاه به نزد مولایش رفت و آن غلام سیاه و هم چنین آن باغستان را از او خرید و  قباله آن را گرفت و به نزد غلام برگشت و به وی فرمود تو را در راه خدا آزاد و این باغستان را با تمام متعلقاتش به تو بخشیدم.[23]

7) موجب مغفرت الهی است. امام رضا(ع) فرمود: مِنْ مُوجِبَاتِ مَغْفِرَةِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِطْعَامُ الطَّعَامِ‌.[24] یعنی: از موجبات مغفرت خدای تبارک و تعالی اطعام طعام است.

8) راه وصول به بهشت است. امام جعفر صادق(ع) فرمود: مَنْ أَشْبَعَ مُؤْمِناً وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ. یعنی: هر که مؤمنی را از گرسنگی سیر کند، بهشت بر او واجب می گردد.[25]

هم چنین مُعمّر بن خلاد درباره نحوه اطعام امام رضا(ع) روایت کرد: كَانَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا(ع) إِذَا أَكَلَ أُتِيَ بِصَحْفَةٍ فَتُوضَعُ بِقُرْبِ مَائِدَتِهِ فَيَعْمِدُ إِلَى أَطْيَبِ الطَّعَامِ مِمَّا يُؤْتَى بِهِ فَيَأْخُذُ مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ شَيْئاً فَيَضَعُ فِي تِلْكَ الصَّحْفَةِ ثُمَّ يَأْمُرُ بِهَا لِلْمَسَاكِينِ ثُمَّ يَتْلُو هَذِهِ الْآيَةَ« فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ» ثُمَّ يَقُولُ: عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ لَيْسَ كُلُّ إِنْسَانٍ يَقْدِرُ عَلَى عِتْقِ رَقَبَةٍ فَجَعَلَ لَهُمُ السَّبِيلَ إِلَى الْجَنَّةِ.[26]‌یعنی: امام رضا(ع) هر گاه بر سفره غذا می نشست، ظرف بزرگ(مانند سینی) در کنار سفره می گذاشت و از بهترین غذاهای موجود در سفره، از هر کدام مقداری در آن ظرف می گذاشت و دستور می داد که برای مستمندان ببرند و بعد این آیه را تلاوت می نمود« فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ» سپس می فرمود: خدای عزّ و جل می داند که هر انسانی توانایی آزاد کردن برده ندارد و بدین جهت راهی برای وصول آنان به بهشت فراهم نموده است(یعنی اطعام مستمندان).

9) در بهشت به بالترین درجه نایل می گردد. پیامبر اکرم(ص) در روایتی فرمود:  مَنْ أَطْعَمَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ ثَلَاثِ جِنَانٍ فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ الْفِرْدَوْسِ وَ جَنَّةِ عَدْنٍ وَ طُوبَى [وَ] شَجَرَةٍ تَخْرُجُ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ غَرَسَهَا رَبُّنَا بِيَدِهِ‌.[27] یعنی: هر که سه نفر از مسلمانان را اطعام کند، خداوند متعال او را در ملکوت آسمان­ها در سه بهشت اطعام می کند: فردوس، بهشت عَدن و طوبی. هم چنین او را اطعام می کند از درختی که در بهشت عَدن میوه می دهد و خدا آن را با دست خود کاشته است.

10) موجب برتری بر مردم در خوبی­ها می گردد. رسول خدا(ص) فرمود: خَيْرُكُمْ مَنْ أَطْعَمَ الطَّعَامَ وَ أَفْشَى السَّلَامَ وَ صَلَّى وَ النَّاسُ نِيَامٌ‌.[28]یعنی: بهترین شما کسی است که اطعام طعام کند، بلند سلام کند و در حالی که مردم درخوابند نماز(نماز شب) بخواند.

11) سیره و سنت اهل بیت(ع) است. امیر مؤمنان(ع) در روایتی فرمود: إِنَّا أَهْلُ بَيْتٍ أُمِرْنَا أَنْ نُطْعِمَ الطَّعَامَ وَ نُؤَدِّيَ فِي النَّاسِ الْبَائِنَةَ وَ نُصَلِّيَ إِذَا نَامَ النَّاسُ‌.[29]یعنی: ما اهل بیت(ع) (از جانب خدای سبحان) امر شده ایم به این که اطعام طعام نماییم، به اعطای مردم بپردازیم و نماز بگزاریم(یعنی نماز شب) هنگامی که مردم در خوابند.

اطعام به دیگران، به ویژه مستمندان و بیچارگان از صفات زیبای اهل بیت و ائمه اطهار(ع)، به ویژه امام حسن مجتبی(ع) بوده که با سرشت پاک آنان عجین و آنان را اسوه و الگوی جهانیان قرار داده است.

گفته اند که اعرابی نیازمندی به محضر امام حسن مجتبی(ع) مشرف شد. امام(ع) دستور داد آن­چه در خزانه آن حضرت است به او بدهند. ده هزار درهم در خزانه بود، تمام آن را به اعرابی دادند. اعرابی عرض کرد: ای آقای من، چرا فرصت ندادی تا نیازهایم را برایت بگویم و مدح و سپاس خویش را تقدیم کنم. امام(ع) در پاسخ وی فرمود:

نَحنُ اُناس نَوالُنا خُضَل      یَرتَع فیه الرّجاءُ و الأمل

تَجودُ قَبل السُّئوال اَنفُسنا       خوفا مِن ماءِ وَجه مَن یَسل

لَو عَلِم البَحرُ فَضل نائلنا         لَفاضَ مِن بَعد فَیضه خَجَل.[30]

یعنی: ما مردمی هستیم که بخشش ما بسیار است و از طریق آن، هر کس می تواند به امید و آرزوی خویش برسد. پیش از آن که از ما بخواهند به آنان عطا می کنیم، تا مبادا آبروی درخواست کننده بریزد. اگر دریا از آن­چه ما به دیگران می بخشیم آگاه گردد، از عطای خویش شرمنده شود.

شرایط اطعام

آنچه در فضیلت اطعام و آثار ایجابی و فوائد آن گفته شد، منوط و مشروط به شرایطی است که ذیلا به برخی از آن­هااشاره می گردد:

1) از مال حلال باشد. برخی تصور می کنند مال را از هر راهی تحصیل کنند و لو از راه حرام، می توانند آن را در امور خیریه مصرف و از اجر و پاداش آن بهره مند گردند. در حالی که قرآن کریم چنین تصوری را باطل می داند و دستور داده که از بهترین و پاکترین مالتان انفاق کنید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لاَ تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ.[31] یعنی: ای اهل ایمان، انفاق کنید از بهترین آنچه(به کسب و تجارت) اندوخته اید و از آنچه برای شما از زمین می رویانیم. و بدها را برای انفاق معّین نکنید.

2) همراه با منت و اذیت نباشد. خداوند متعال انفاق و اطعامی که موجب منّت مُطعِم بر گیرنده طعام باشد و یا به نحوی اذیت و ناراحتی وی را در پی داشته باشد، به صراحت نهی و آن را موجب ابطال انفاق و اطعام دانسته است. در آیه ای فرمود:  يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لاَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لاَ يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْ‌ءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ.[32] یعنی: ای اهل ایمان، صدقات(انفاق و اطعام) خودتان را با منّت و آزار  تباه نسازید مانند آنکه مال خود را از روی ریا انفاق کند و ایمان به خدا و روز قیامت نیاورده، مَثَل چنین ریاکار به آن ماند که(بجای آنکه در زمین قابلی دانه بذر افشاند) دانه را بر روی سنگ سخت ریزد و تند بارانی غبار آن نیز بشوید که نتوانند هیچ حاصلی از آن بدست آرند و خدا گروه کافران را هدایت نمی کند.

  3) همراه با افراط نباشد. تصور نشود برای انفاق و اطعام حد و مرزی وجود نداشته و انسان می تواند به هر مقداری که دلش بخواهد اقدام کند. خداوند متعال به پیامبرش که انسان کامل و بزرگترین ایثار کننده عالم خلقت است دستور داد: وَ لاَ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَ لاَ تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً.[33]یعنی: نه دستت را(از روی خسّت) به گردن ببند و نه(به سخاوت) یکباره بگشایی که ملامت زده و حسرت خورده مانی.

همان گونه که تفریط و منقبض بودن دست انسان از اطعام کار ناپسند و نکوهیده است، افراط و زیاده روی در بذل و بخشش و اطعام دیگران بدون در نظر داشتن امکانات مالی و موجودی های خویش ناپسند و نکوهیده به شمار می آید. دین اسلام خواهان اعتدال ورعایت حد وسط بین این دو می باشد.

4) همراه با اسراف نباشد. اسراف و تبذیر در مصرف، از جمله زیاده روی در خورد و خوراک در اسلام نهی شده و قرآن کریم آن را در موارد متعدد مذموم شمرده است. در آیه ای فرمود:  إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَ كَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً .[34] یعنی: مبذّران(و اسراف کنندگان) برادران شیطانند و شیطان کفران نعمت الهی نمود.

در آیه دیگر فرمود: كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ.[35] یعنی: بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید که خدا اسراف کنندگان را دوست نمی دارد.

بی تردید خطاب آیات فوق شامل تبذیر کنندگان و اسراف­گران در اطعام نیز می گردد. بسا افرادی که برای یک پذیرایی ساده که می تواند با هزینه مختصر انجام گیرد، مرتکب اسراف شده و پذیرایی سنگین و پُر خرجی را تدارک می بینند و این همان تبذیر و اسرافی است که در اسلام نهی شده و مرتکبین آن برادران شیطان خوانده شده اند.

-------------------------------------------------------------------

منابع:

کتابنامه:

1. قرآن کریم

2. ابن شهر آشوب سروی مازندرانی، مناقب آل ابي طالب، یک جلد، علامه، قم- ایران

3. احمد بن فارس، معجم مقائيس اللغة، 6 جلد، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، قم - ايران، اول، 1404 ه‍ ق

4. برقى، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، 2 جلد، دار الكتب الإسلامية، قم - ايران، دوم، 1371 ه‍ ق

5. حسینی فیروزآبدی، سید مرتضی، فضائل الخمسة، مرکز الطباعة و النشر للمجمع العالمی لاهل البیت (ع)، 3 جلد، قم- ایران، 1422 ه ق

6. شیخ حرّ عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، 29 جلد، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، قم - ايران، اول، 1409 ه‍ ق

7. شیخ كلينى، ابو جعفر محمد بن يعقوب، الكافي (ط - الإسلامية)، 8 جلد، دار الكتب الإسلامية، تهران - ايران، چهارم، 1407 ه‍ ق

8. صافی گلپایگانی، لطف الله، رمضان در تاریخ، یک جلد، نشر قدر، تهران – ایران، اول، 1362 ه ش

9. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان فی تفسیر القرآن، تصحیح و تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی و سید فضل الله یزدی طباطبایی، 10 جلد، دارالمعرفة، بیروت – لبنان،  1408 ه ق

10. علامه مجلسی، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، 110 جلد، مؤسسة الطبع و النشر، بيروت - لبنان، اول، 1410 ه‍ ق

11. نورى طبرسی، ميرزا حسين، مستدرك الوسائل، 18 جلد، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، بيروت - لبنان، اول، 1408 ه‍ ق

12. وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، الموسوعة الفقهیة(الکویتیة)، 45 جلد، وزرارت اوقاف و امور اسلامی، کویت، پنجم، 2004 م

• قبلی
• بعدی