مقالات مجموعه ها

علوم پایه اساس تحرک علمی و فناوری کشور از منظر مقام معظم رهبری

علوم پایه اساس تحرک علمی و فناوری کشور از منظر مقام معظم رهبری

سید تقی واردی
(عضو هیأت علمی و استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی)

(مجموعه مقالات همایش ملی بیانیه گام دوم انقلاب و تمدن نوین اسلامی. بهمن 1398- دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)

چکیده
نظام جمهوری اسلامی ایران کشوری است که مرحله عقب¬ماندگی سیاسی، فرهنگی و علمی را به برکت انقلاب اسلامی پشتِ سر گذاشته و در حال رشد و پیشرفت در تمام شئونات زندگی بشری است. اصولا اساس پیشرفت هر کشور تحرک و پیشرفت علمی است و اگر به آن نایل آید، در زمینه¬های دیگر نیز پیشرفت خواهد نمود. گر¬چه بعد از انقلاب اسلامی، کشور ما در حوزه علوم تا حدودی پیشرفته داشته و خود را به برخی از جوامع علمی دنیا نزدیک نموده است، ولیکن این مقدار راضی کننده و در حدّ و شأن ملت بزرگ و انقلابی ایران نیست. باید در زمینه¬های مختلف علمی(از جمله علوم کاربردی که برای کشور حیاتی است) رشد و پیشرفت بیشتری داشته باشیم تا با اهریمنان عالم که قصد نابودی نظام ما را دارند، برابری و مقابله کرده و استقلال خود را حفظ کنیم. پیشرفت در علوم کاربردی منوط به پیشرفت در علوم پایه و بنیادین است، که مع الاسف در کشور ما چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب مورد بی¬مهری و غفلت قرار گرفته است. مقام معظم رهبری ضمن گلایه و آسیب شناسی وضعیت علوم پایه در کشور، بر توجه جدی نسبت به تعمیق و توسعه آن توصیه و تاکید دارند. زیرا اساس تحرک علمی و فناوری کشور را در گرو تعمیق و توسعه علوم پایه می¬داند.

واژگان کلیدی: تحرک علمی، پیشرفت علمی، ، علوم پایه، علوم بنیادی، علوم کاربردی، مقام معظم رهبری
مقدمه
علم پایه یا علم بنیادی، نقش بسزایی در تولید و توسعه علم¬های کاربردی دارد و بدین جهت جامعه¬ای که تصمیم و عزم قاطع بر توسعه و پیشرفت¬ علوم کاربردی برای سازندگی صنعتی و توانایی¬های خود از جهات مختلف را دارد، نیاز مبرم به تبیین و توسعه علوم پایه یا علوم بنیادی دارد. این دو، لازم و ملزوم یکدیگرند. در واقع، علوم کاربردی مرحله عملیاتی و به ظهور رسانی تئوری¬هایی است، که در مرحله علوم پایه و بنیادین قرار دارد.
در منظومه اندیشه¬های مقام معظم رهبری(حفظه الله تعالی) علوم پایه جایگاه ویژه¬ای بین سایر علوم بشری دارد. معظم له نقش علوم پایه را در دستیابی به اقتدار علمی هر کشور و به تبع آن،  دستیابی به اقتدار سیاسی و اقتصادی از ضرورت¬های انکار ناپذیر می¬داند. به همین جهت برای پیشرفت نظام جمهوری اسلامی ایران در تمام زمینه¬های زندگی بشری بر تعلیم، تعلّم، تعمیق و توسعه علوم پایه، به موازات علوم کاربردی تاکید می¬کند و از این¬که نسبت به علوم پایه، چه قبل از انقلاب اسلامی و چه در دوران جمهوری اسلامی ایران بی¬توجهی شده و حتی ممکن است همراه با سوء نیت بوده، اظهار گله-مندی نموده و بر جبران مافات توصیه و تأکید می¬نمایند(ن. مقام معظم رهبری، 23/05/ 1385).
بدین جهت، لازم است در گام دوم انقلاب اسلامی، که دوره ترسیم و ارائه تمدن اسلامی ایرانی است، نگاه ویژه¬ای به علوم پایه داشته و برای تحقق منویات مقام معظم رهبری، گام¬های مؤثر¬تر و اقدامات جدی¬تری از سوی مسئولان ترویج و توسعه علوم و هم از سوی متخصصان و دانشجویان جویای علم و دانایی به عمل آید تا زمینه تعمیق و توسعه علوم کاربردی فراهم گردد و کشور انقلابی ما در کنار قدرت¬های علمی دنیا قرار گیرد و از این راه عزت و سربلندی ملت تأمین گردد.
بی تردید برای چنین مقصودی باید نسبت به گذشته آسیب شناسی و نسبت به آینده ساز و¬کار تازه¬ای در پیش گرفته شود.
این مقاله در تلاش است، در مرحله اول مفهوم و گونه شناسی علوم پایه، در مرحله بعد نقش آن در تولید و توسعه علوم کاربردی و سپس وضعیت کشور ایران از جهت علمی، به ویژه علوم کاربردی و سرآخر راهکارهای رسیدن به وضعیت مطلوب را با استفاده از رهنمودهای مقام معظم رهبری(حفظه الله تعالی) مورد بحث و بررسی قرار دهد. بدین جهت این پژوهش در چهار مبحث ذیل دسته بندی و برای هر یک از آن¬ها زیربخش¬های مربوط تبیین گردیده است: کلیات، نقش علوم پایه در پویایی علوم کاربردی، وضعیت علوم پایه در کشور و راهکارهای دستیابی به وضعیت مطلوب.
الف: کلیات
در این بخش، بحث¬هایی که جنبه تمهیدی و مقدماتی برای ورود در مباحث اصلی دارند، به طور مختصر مورد بررسی قرار می¬گیرند:
هدف
هدف این پژوهش، آسیب شناسی و ترویج، توسعه و تعمیق علوم پایه به عنوان زیربنا و اساس تحرک علمی و فناوری کشور در راستای تحقق تمدن اسلامی ایرانی است، که از اهداف بزرگ انقلاب اسلامی و از منویات مقام معظم رهبری می-باشد.
ضرورت
گام دوم انقلاب اسلامی که مقام معظم رهبری آن را به نیکی و در زمان مناسب ترسیم نموده¬اند، گام مهمی برای حیات مردم ایران و حرکت جهانی مسلمانان در سایه پرچم انقلاب اسلامی است. در این مرحله باید نبوغ¬های علمی بروز و علوم مورد نیاز مردم شکوفا شود و مردم کشور ما از جهت علمی شاهد پیشرفت¬های بزرگ باشند، تا آنان را در برابر دشمنان و اهریمنان آسیب ناپذیر نگه دارد. رسیدن به این مقام علمی، نیاز به طراحی و تئوری در پایه¬های آن علوم دارد، که از آن¬ها به علوم پایه یاد می¬شود. ولیکن علوم پایه در کشور ما، چه در دوران قاجاریه و چه در دوران پهلوی چندان مورد اهتمام نبوده و در دوران جمهوری اسلامی نیز مسیر درست و قانع¬کننده را طی نکرده است. بدین جهت ضرورت دارد نسبت به آن واکاوی، بازنگری و نگاه انتقادی داشته و متناسب با شأنیت نظام جمهوری اسلامی و پیشرفت¬های علوم کاربردی کشور، ساز و کارهای جدیدی با استفاده از رهنمودهای مقام معظم رهبری برای آن ترسیم گردد.
پیشنیه تحقیق
جای بسی تأسف است برای بررسی مفهومی علوم پایه و شناخت کم و کیف آن و هم چنین تاثیر آن بر علوم کاربردی منابع معتبری یافت نشد، نه پژوهشی کارآمد، نه کتابی مورد اعتنا، نه مقاله¬ای مستند و نه پایان نامه¬ای که زوایای علم و یا علوم پایه را بررسی کند، حداقل به دست نیامده است. بیشترین منابع قابل اعتنا و استفاده، خود بیانات مقام معظم رهبری است که در مناسبت¬ها و در جمع صاحبان اندیشه در این سه دهه گذشته بیان و تبیین فرموده است. امید است نگارش این مقاله زمینه مناسبی برای پژوهش¬های دیگر صاحبان اندیشه در خصوص علوم پایه و نقش آن در تولید و توسعه علوم کاربردی و پیشرفت اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کشور، به وجود آورد.
مفهوم شناسی
علوم از جهات مختلف دسته بندی¬هایی دارند، که در جای خود باید مورد بررسی قرار گیرند. ولی از جهت استفاده از آن¬ها برای هدف¬های معین، به دو دسته اصلی تقسیم می¬گردند: علوم پایه و علوم کاربردی.
به علوم پایه، علوم بنیادی یا علم بنیادی و یا علم پایه نیز اطلاق می¬گردد( ویکی پدیا، 1398).
علم پایه یا علم بنیادی(به انگلیسی: Fundamental science)، مجموعه علومی است که به بررسی بنیادین پدیده‌ها یا بررسی ماهیت، قوانین و روابط حاکم بین آن¬ها می‌پردازد.( ویکی پدیا، 1398)
علوم کاربردی با علوم پایه از این جهت تفاوت دارند که علوم پایه به توصیف پایه‌ای‌ترین اشیاء و نیروها می‌پردازند و تأکید اندکی بر کاربرد عملی دارند. هم چنین درباره تفاوت علوم پایه با علوم کاربردی گفته شد: علوم کاربردی بر توسعه فناوری و تکنیک ها تمرکز دارند، ولی علوم پایه دانش و پیش بینی¬های علمی را توسعه می¬دهند، که به عنوان پیش بینی پدیده¬ها و شاید برای فهم طبیعت، اطلاعات را توسعه داده و ایجاد می¬کنند، در حالی که علوم کاربردی از بخش هایی از علوم پایه برای توسعه مداخلات از طریق فناوری یا تکنیک برای تغییر رویدادها یا نتایج استفاده می¬کنند. علوم کاربردی و پایه می-توانند در تحقیقات و توسعه از نزدیک ارتباط داشته باشند(ن. ویکی پدیا، 1398).
مصادیق علوم پایه
علوم پایه به گروهی از علوم شامل علوم زیستی، شیمی، فیزیک، زمین‌شناسی و ریاضیات اطلاق می‌شود که بی توجه به کاربرد تحقیقات و صرفا به منظور درک یک حقیقت و لذت از پژوهش انجام می‌شوند. تحقیقات بنیادین علوم پایه معمولاً به تولید دانش می¬انجامند، اگر چه ممکن است که تحقیقات آنان بعدا جنبه کاربردی بیابد، لیکن بر خلاف تحقیقات علوم کاربردی در ابتدا با هدف حل یک مشکل انجام نمی‌شوند.(ویکی پدیا، 1398)
علوم پایه دانشگاهی و حوزوی
آن¬چه از ظاهر به دست می¬آید، نگاه حوزویان و دانشگاهیان نسبت به علوم پایه متفاوت است. دانشگاهیان با تبعیت از فرهنگ وارداتی غرب، علوم تجربی را که جنبه بنیادین نسبت به علم¬های دیگر دارند، علوم پایه می¬دانند. به عنوان مثال، فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، در بخش معرفی گروه¬های علمی، گروه علوم پایه را در پنج شاخه تخصصی «ریاضی»، « زمین شناسی»، « زیست شناسی»، « شیمی» و « فیزیک» متمرکز کرده است( وبسایت فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، 1398)
با همین برداشت است که یکی از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه تهران، درخصوص مصادیق علوم پایه گفت: علوم پایه شامل شیمی، فیزیک، علوم زمین، علوم زیستی و ریاضیات است. شیمی، علم مواد است؛ فیزیک، قوانین حاکم بر جهان مادی است؛ علوم زمین و علوم زیستی، شناخت مواد پیرامون خود و حیات است؛ ریاضیات هم ابزار این علوم است. بنابراین، علوم پایه همه چیز است. آنچه در علوم دیگر، یعنی فنی- مهندسی، کشاورزی و پزشکی، ظاهر می‌شود خود مولود علوم پایه است که به عمل آمده است تا که به ظهور رسد(وبسایت ملی نخبگان، 1398).
 اما حوزویان که متصدی ترویج و نشر علوم و معارف اسلامی¬¬اند، علم¬هایی که نسبت به علوم کاربردی اسلامی جنبه زیر بنایی داشته و علوم اصلی( مانند: علم کلام، علم کتاب(یعنی علوم و معارف قرآن)، علم حدیث و علم فقه) با استناد به آن¬ها تبیین و تثبیت می¬گردد، علوم پایه می¬دانند، مانند علم اصول فقه نسبت به علم فقه، علم منطق نسبت به فلسفه و علم صرف و نحو نسبت به علوم و معارف قرآن.
برخی از دانشمندان، تعداد علوم پایه نسبت به سایر علوم حوزوی و شرعی را دَه علم بر شمردند: صرف، نحو، اشتقاق، معانی، بیان، بدیع، لغت، اصول فقه، رجال و منطق. به عنوان نمونه در باره منطق گفت: اما منطق يك علم آلى و ابزارى پرارزشى است كه مى توان هرگونه ادله را در سايه آن از نظر صحت و سقم، بررسى و ارزيابى نمود، و مى¬توان با ميزان منطق، مقدماتى كه انسان را به مطلوب و نتيجه صحيح مى¬رساند از مقدماتى كه موصل به مطلوب نيست بازيافت(ن. حجتی، ص 278).
 البته ممکن است اختلاف دیدگاه دانشگاهیان و حوزویان جدی و ماهوی نباشد، بلکه برخاسته از نیازها و یا سر¬و¬کار داشتن آنان با چنین علوم باشد و الا معنی ندارد کسی ریاضی و یا شیمی را از علوم پایه نداند و یا اصول فقه و منطق را از علوم پایه حوزوی نداند.
ب: نقش علوم پایه در پویایی علوم کاربردی
علوم پایه نقش بسزایی در تحرک علمی و پویایی علوم کاربردی دارد و بدون علوم پایه و یا بدون تعمیق و توسعه آن، هیچ علم کاربردی به صورت صحیح و کامل تحقق نخواهد یافت. بدین جهت مقام معظم رهبری در بسیاری از بیانات خود، بر توجه کافی به علوم پایه و تعمیق و توسعه آن توصیه و تأکید نموده¬اند.
مبنای پیشرفت علمی
اگر در تمدن اسلامی ایرانی ارتقا و پیشرفت کشور هدف قرار گیرد، بی¬تردید باید مبنای پیشرفت شناخته شده و بر تعمیق و توسعه آن همت گماشت. علوم پایه، مبنای تمام پیشرفت¬های یک نظام سیاسی است. مقام معظم رهبری در دیدار رئیس و جمعی از همکاران دفتر همکاری‌های فناوری ریاست‌جمهوری، علوم پایه را مبنای پیشرفت علمی دانسته و در این باره فرمودند: باید به گونه‌ای علوم پایه را در کشور توسعه بدهیم که دانستن علومی مانند فیزیک، شیمی، ریاضی و دیگر علوم پایه به یک عرف و مسئله‌ای همگانی تبدیل شود تا بتوانیم با تکیه بر نوآوری و ابتکار، سرعت دست‌یابی به قله‌های علمی را افزایش دهیم( مقام معظم رهبری، 25/11/1384).
از نگاه مقام معظم رهبری، هر کشوری که دارای پیشرفت علمی بوده و به جایی رسیده است، از راه تعمیق و توسعه علوم پایه بوده، بدین جهت معظم له بر آن توصیه و تأکید می¬نماید(ن. مقام معظم رهبری، 18/08/1385) 
گنجینه علوم
علوم پایه می¬تواند علوم کاربردی در رشته¬های مختلف را فعال¬تر و کشور را از جهت علمی رونق بیشتری دهد و بدین جهت مقام معظم رهبری از آن به عنوان یک گنجینه نام ¬بُرده و در این باره فرمود: از جمله‌ همین توصیه‌های مؤکدی است که بنده در این چند سال مکرر با مسئولین درمیان گذاشته‌ام. همیشه گفته‌ایم علوم پایه مثل گنجینه است؛ علوم کاربردی مثل پولی است که توی جیبمان می¬گذاریم و خرج می¬کنیم. اگر علوم پایه نباشد، پشتوانه‌ این هزینه‌کردن ازبین خواهد رفت(مقام معظم رهبری، 14/02/1387).
دستیابی به اقتدار علمی
از دیدگاه مقام معظم رهبری، لازمه دستیابی به قدرت سیاسی و اقتصادی، دستیابی به قدرت علمی و یا همان اقتدار علمی است. اگر اقتدار علمی در کشور به وجود آید، طبعا اقتدار سیاسی و اقتصادی نیز به وجود خواهد آمد. اهریمنان عالم با پیشرفت¬های علمی به پیشرفت¬های سیاسی، اقتصادی و نظامی دست یافتند و افکار شیطانی خود را بر دیگر ملت¬ها دیکته می¬کنند. معظم له در این باره فرمود: امروز کسانی در دنیا زور می¬گویند، خلاف قوانین بین‌المللی رفتار می¬کنند، وقیحانه‌ترین موضع را در دنیای تعامل بین‌المللی انسان‌ها، ملت‌ها و دولت‌ها می¬گیرند و خجالت هم نمی¬کشند؛ سرشان را هم بالا می¬گیرند. چرا؟ چون قدرت دارند؛ قدرت اقتصادی و سیاسی (که از اقتصادی ناشی می¬شود) و بالاتر از همه این¬ها، قدرت علمی، که منشأ همه این¬هاست؛ یعنی منشأ قدرت اقتصادی و سیاسیشان هم قدرت علمی است(مقام معظم رهبری، 29/10/ 1384)
هم چنین در جمع اعضای شورای عالی فرهنگی کشور  فرمود: مسأله‌ دیگر، مسأله‌ توسعه‌ علمی کشور است که من البته عمیقاً و جداً باور دارم که مشکلات این کشور جز با توسعه‌ علم و تعمیم و تعمیق علم در کشور پیش نخواهد رفت. ما ناگزیر بایست این فاصله‌ چندین ده‌ساله‌یی را که برای ما به وجود آورده‌اند، پُر کنیم. داریم می¬بینیم که دنیای دانشمند با تکیه به علم، چه حرف زوری را به همه می¬زند و چطور به برکت علمی که دارند، ناحق‌هایی را حق می¬کنند( مقام معظم رهبری، 13/10/1384).
ایشان با استناد به حدیث امیرمومنان(ع) که فرمود: « العلم سلطان»، درباره مضرات عدم پیشرفت علمی کشور افزود: ما احتیاج داریم به این¬که از لحاظ علمی پیشرفت کنیم؛ این نیاز قطعی ما است. اگر از لحاظ علمی پیشرفت نکنیم، تهدید دشمنانِ تمدّنی ما و دشمنان فرهنگی و سیاسی ما، تهدید دائمی خواهد بود؛ آن وقتی این تهدید متوقّف می¬شود یا خطرش کم می¬شود که ما از لحاظ علمی پیشرفت کنیم. بنده بارها روی این مسئله تکیه کرده‌ام. الان قریب بیست سال است روی این تکیه می¬کنم و بارها هم این حدیث شریف را خوانده‌ام که «اَلعِلمُ سُلطان»؛ علم، قدرت است(مقام معظم رهبری، 1397)
مقام معظم رهبری در تشریح و توضیح حدیث امیرمومنان(ع) که فرمود« العلم سلطان. من وجده صال و من لم یجده صیل علیه»(ابن ابی الحدید، ج 20، ص 319) فرمود: « سلطان» یعنی اقتدار، علم اقتدار است، هر کسی که آن را داشته باشد«صالّ»، یعنی دست قدرتمند خواهد داشت، هرکس که آن را نداشته باشد «صیلَ عَلَیه»، یعنی دست قدرتمندی بر سر او خواهد آمد یعنی زیرِ دست خواهد شد؛ این علم [است]. امروز شما این را مشاهده می¬کنید؛ آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها به‌خاطر علمی که تحصیل کرده‌اند، توانسته‌اند همه‌ دنیا را تصرّف کنند. شما می¬دانید آمریکا، انگلیس، فرانسه و بسیاری از کشورهای اروپایی(حتّی کشورهای کوچک) سال¬های متمادی، بعضی‌شان قرن¬ها، توانستند کشورهایی را تصرّف کنند، هستی‌های آن¬ها را به باد بدهند و نابودشان کنند؛ بر ملّت¬ها اقتدار پیدا کردند و مسلّط شدند، به‌خاطر علم؛ دنبال علم بودند(مقام معظم رهبری، 1396)
معظم له در تبیین آثار و فواید اقتدار علمی فرمود: پایه و مایه‌ همه این¬ها، قدرت علمی است! یک ملت، با اقتدار علمی است که می¬تواند سخن خود را به گوش همه‌ افراد دنیا برساند؛ با اقتدار علمی است که می¬تواند سیاست برتر و دست والا را در دنیای سیاسی حائز شود. اقتصاد هم به دنبال این¬ها به دست می‌آید؛ پول تابع توانایی¬هاست. امروز این‌طوری است؛ علم را می¬شود به پول تبدیل کرد و از لحاظ اقتصادی هم قوی شد. این، جایگاه علم است(مقام معظم رهبری، 29/10/1384).
در اندیشه مقام معظم رهبری، ملت ایران با احساس مسئولیت و احساس برادری دینی با مسلمانان، نه تنها خود می¬تواند به قله علم و دانایی دست پیدا کند، بلکه می¬تواند دستگیر سایر مسلمانان و جوامع اسلامی بوده و آنان را نیز در این راه خطیر با خود همراه کند. در این راستا فرمود: اگر ما بخواهیم کشورمان، ملت‌مان و امت اسلامی خود را به نقطه‌یی برسانیم که بتواند حرف حق خودش را با همین شجاعت بزند، احتیاج به علم داریم. این، مخصوص ما هم نیست، بلکه متعلق به همه‌ کشورهای اسلامی است و ما باید برای کشورهای اسلامی مادرِ علم بشویم. بار به دوش ماست؛ ماییم که هم امید داریم، هم ایمان داریم، هم احساس توانایی در خودمان می¬کنیم برای این کار و هم ابزارش را داریم؛ یک ملت خوب و بااستعداد. ما که این‌همه جوان بااستعداد داریم، بایست یک خیزِ بلند برداریم و یک کار بنیانی و عمیق در زمینه‌ علم انجام بدهیم، بعد باب علم را باز کنیم به روی کشورهای مسلمان. بنابراین، مسأله‌ توسعه‌ علمی کشور چیز مهمی است(مقام معظم رهبری، 13/10/1384).
بنا بر این، اگر بخواهیم در دنیای کنونی جایگاه مناسب و حتی برتر و والاتر نسبت به کشورهای دیگر داشته باشیم، باید تلاش کنیم توانایی¬های علمی کشور در زمینه¬های مختلف را بالا ببریم. پیش فرض مقام معظم رهبری در زمینه علم، عبارت است از پیشرفت علمی، به عنوان ضرورت حیاتی کشور در علوم مختلف(مقام معظم رهبری، 03/ 07/ 1387). البته باید توجه داشت که ارتقای سطح علمی و پیشرفت کشور با توسعه و ارتقای علوم پایه امکان پذیر است.
ج: وضعیت علوم پایه در کشور
در این بخش، نیم نگاهی به وضعیت موجود علوم پایه در کشور، از دوران قاجاریه و پهلوی تا بعد از انقلاب اسلامی و دوران جمهوری اسلامی از منظر مقام معظم رهبری خواهیم داشت:
جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران
 بی¬تردید جمهوری اسلامی ایران نسبت به قافله علم و پیشرفت¬های علمی، از جمله علوم پایه، جایگاه شایسته و بایسته¬ای در دنیا ندارد و بر اساس گزارش پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC)، در سال 2018 میلادی(برابر سال 1397 هجری شمسی) در بین 20 کشور برتر علمی دنیا، رتبه ایران بین 16 تا 18 بوده است(دهقانی، 1397).
بدین جهت باید تلاش وافری به عمل آید تا در گام دوم انقلاب اسلامی، جایگاه جمهوری اسلامی ایران ارتقا و در حدّ مطلوب و در تراز کشورهای پیشرو علمی جهان قرار گیرد و با توجه به پتانسیلی که در دانشمندان کشور، به ویژه جوانان-ِجویایِ علم و دانایی وجود دارد، دستیابی به چنین مقصود و منظوری دور از انتظار نیست.
مقام معظم رهبری در باره جایگاه کشور ایران در میان کشورهای پیشرفته علمی جهان فرمود: ما از علم عقب ماندیم. نه فقط در دوران پنجاه‌ساله‌ منحوس پهلوی(که البته در این دوران، از لحاظ عمق علمی، پدر این مملکت را در آوردند. حالا خود تحلیل این مسأله، یک تحلیل تاریخی - اجتماعی است و یک مسأله‌ مهمی است) بلکه از قبل از آن. دوران قاجاریه و پهلوی مظهر این عقب‌ماندگی علمی است. ما حالا داریم تلاش می¬کنیم که بتوانیم این درّه‌ی وسیع را پُر کنیم (مقام معظم رهبری، 29/10/ 1384).
البته این گلایه¬مندی مقام معظم رهبری مربوط به دهه هشتاد است، هم اینک در اواخر دهه نود وضعیت علمی جمهوری اسلامی ایران بهبود پیدا کرده و در حال رشد و توسعه است و از این که بین تمام کشورهای دنیا، مقام 16 تا 18 دارد، موجب شعف و خوشحالی است، ولیکن نباید به آن بسنده کرد و پیشرفت را متوقف نمود.
اما بی توجهی به علوم پایه در جای خود باقی است و این برای کشور نقص محسوب می¬گردد.
علت عدم اقبال از علوم پایه
علوم پایه به خاطر نداشتن دستاوردهای نقد، اقبال چندانی از سوی دانشجویان برای آن¬ها به عمل نمی¬آید، در حالی که علوم کاربردی بر پایه همین علوم بنا نهاده شده و حلال مشکلات می¬گردند. تصور کنید یک فقیه آیا می¬تواند بدون تحصیل و تخصص در علم اصول فقه، در علم فقه استنباط نموده و نظر خود را در فروع فقهی بیان کند؟ باید زمینه اقبال به علوم پایه، چه در حوزه های علمیه و چه در مراکز دانشگاهی(متناسب با علوم مورد نیازشان) فراهم گردد. مقام معظم رهبری روی همین مسئله تاکید فراوان دارند: بحث علوم پایه خیلی مهم است. منتها چون دستاوردِ نقدِ حاضر و آماده‌ای برایش وجود ندارد، گرایش به آن در بین دانشجوها و کسانی که رشته انتخاب می¬کنند، کم است. باید ترتیبی داده بشود که گرایش به این دانش¬های علوم پایه یک گرایش بهتری و گرم‌تری از سوی دانشجویان باشد(مقام معظم رهبری، 1398).
اگر به برخی از بیانات مقام معظم رهبری توجه کافی داشته باشیم، متوجه خواهیم شد که معظم له سه عامل اصلی را دخیل در عدم پیشرفت علوم پایه در کشور می¬داند: سیاستگذاری نادرست مسئولان، نگاه سودجویانه به علم و امکان سوء نیت تصمیم گیرندگان علمی کشور. ایشان در یکی از بیانات خود فرمود: این¬ها مدت¬ها در این کشور فراموش شد و سراغ همان رشته‌هایی رفتند که حکم پول توجیبی را برای خرج روزمره یک کشور دارد. اگر کسی این¬ها را دقت کند، ممکن است رگه‌های سوءنیت را هم در این کار پیدا کند(مقام معظم رهبری، 23/05/ 1385).
همان گونه که از لابلای بیانات مقام معظم رهبری به دست می¬آید، دلایل دیگری نیز در خصوص بی توجهی به علوم پایه در کشور وجود دارد. از جمله جاذبه کم، سنگین و دشوار بودن دروس رشته های علوم پایه و عدم تعریف صحیح و مناسب از رشته های علوم پایه در مرحله پیش از دانشگاه برای جوانان، عدم ارزش¬گذاری واقعی برای رشته¬های علوم پایه با توجه به دشواری¬ها و سختی¬های آن¬ها، فقدان موسسات کافی پژوهشی علوم پایه در کشور، وجود خلاء ساختاری جهت جذب نخبگان علوم پایه، وجود ارزش های غلط در جامعه علمی مانند: اعتبار قایل شدن به بعضی رشته¬های علمی و توجه و بهای زیاد برای آن¬ها در مقایسه با رشته¬های علوم پایه، عدم رشد هماهنگ بین رشته¬های علمی مورد نیاز کشور و به روز کردن پایه¬های علمی و تجهیزات تخصصی و نیز عدم تخصیص بخشی از بودجه¬های پژوهشی دستگاه¬های اجرایی برای پژوهش های بنیادی مربوطه و...
به هر روی، باید بپذیریم وضعیت علوم پایه در کشور رضایت کننده نبوده و در حدّ و اندازه نام ایران و وزانت و مکانت نظام جمهوری اسلامی در سطح دنیا نیست.
د: راهکارهای دستیابی به وضعیت مطلوب
به برکت انقلاب اسلامی و پیشرفت نِسبی علم و دانایی در کشور، با رهنمودهای مقام ولایت فقیه( حضرت امام خمینی و حضرت آیت الله خامنه¬ای)، یک تمدن اسلامی ایرانی در حال شکل گرفتن و نهادینه شدن است. به موازات آن، نظام جمهوری اسلامی در تمام زمینه¬های حیات بشری باید خود را در سطح کشورهای قدرتمند و تاثیرگذار دنیا رسانده و جایگاه والایی برای خود ترسیم نماید. یکی از زمینه¬های ارتقا و پیشرفت، حوزه علوم، به ویژه علوم پایه است که مولد علوم کاربردی است.
مهندسی پیشرفت کشور
از منظر مقام معظم رهبری، صاحب¬نظران و متخصصان رشته¬های مختلف علمی، از جمله رشته¬های علوم پایه باید مهندسی پیشرفت و توسعه کشور را با دقت و به درستی ترسیم و در مقام عمل به اجرا درآورند. از این راه، می¬توانند خدمتی بزرگ به ملت ایران، در راستای اهداف بلندشان که پیشرفت، عزت و سرافرازی است، ارائه نمایند. معظم له در این زمینه فرمود: شماها نخبگان عزیز، چه شما که اینجا حضور دارید، چه نخبگان بیشماری که بحمدالله در سرتاسر کشور هستند و به هر دلیلی حالا در این جلسه حضور ندارند، در هر رشته‌ای که تحصیل می¬کنید و تحقیق می¬کنید و کار می¬کنید(چه علوم انسانی، چه علوم فنّی، چه علوم پایه، چه علوم پزشکی و علوم مربوط به سلامت، و هر بخش دیگری که مشغول کار هستید) همه‌تان در واقع مهندسان پیشرفت آینده‌ کشورید؛ شما هستید که دارید آینده‌ کشورتان و آینده‌ ایران عزیز را طرّاحی می¬کنید و ان‌شاءالله اگر با عزمِ جزم و همّت والا و عملِ پیگیر این را دنبال بکنید، به نتیجه خواهید رساند و ایرانِ آینده را شماها خواهید ساخت(مقام معظم رهبری، 1392).
جهش علمی
رسیدن به قله علم، به صورت تصادفی و خودبخودی به دست نمی¬آید، بلکه نیاز به مجاهدت و سرعت مضاعف و حتی جهش علمی نیاز است تا کشور در جایگاه مناسب خود قرار گیرد.
مقام معظم رهبری در این رابطه فرمود: ما در جای شایسته‌ خود در میدان علم نیستیم؛ ما در این «گام دوّم» باید به نقطه اوج برسیم. یکی از دوستان الان گفتند «کشور از لحاظ علمی پیشرفت نمی¬خواهد، جهش می¬خواهد»؛ درست است، احتیاج داریم به جهش و این البتّه کاملاً ممکن است، یعنی یک خواسته‌ دست‌نیافتنی نیست. البتّه پُررنج است، رنج دارد، زحمت دارد لکن شیرین است، رنج شیرینی(مقام معظم رهبری، 1398).
اهتمام به علوم پایه و همراه نمودن آن با علوم کاربردی
گرچه برای پیشرفت جمهوری اسلامی ایران در زمینه¬های مختلف نیاز به علوم کاربردی است، تا کشور را در ریل پیشرفت و توسعه قرار دهد، ولیکن علوم کاربردی نیاز به تحقیقات بنیادین دارد که آن¬ها را روزآمد نماید. بدین جهت این دو در کنار هم و به موازات یکدیگر باید رشد و توسعه یابند تا مکمل یکدیگر باشند.
مقام معظم رهبری به این مطلب عنایت ویژه¬ای داشته و بارها بر آن تأکید نمودند. معظم له در دیدار نخبگان علمی کشور در این باره فرمود: از من سؤال شد نظرم در مورد علوم پایه چیست؟ همین طور که اشاره کردند، من چندین بار راجع به علوم پایه بحث کرده‌ام. من علوم پایه را خیلی مهم می¬دانم. من یک وقتی گفتم علوم پایه در مقایسه‌ با علوم کاربردی¬ای که ما داریم، مثل یک ذخیره‌ی بانکی است در مقابل پولی که شما توی جیبتان می¬گذارید. شما برای خودتان یک مقدار ذخائر بانکی دارید که پشتوانه کار شما، مایه‌ امید شما، منشأ درآمدهای شما آن است. البته یک مقدار هم پول توی جیبتان می¬گذارید و خرج می¬کنید. نمیخواهیم جسارت کنیم؛ واقع قضیه این است. این علوم کاربردی¬ای که امروز وجود دارد، این-ها همه‌اش همین پول¬هائی است که ما داریم خرج می¬کنیم. یک ملت مجبور است مهندسی داشته باشد، شهرسازی داشته باشد، صنایع داشته باشد، پزشکی داشته باشد، سلامت و درمان داشته باشد؛ این¬ها پول¬هائی است که روزانه داریم خرج می¬کنیم؛ اما مایه و ریشه‌ی اصلی این علوم، علوم پایه است ( مقام معظم رهبری، 13/07/1390).
هم چنین در مناسبت دیگر فرمود: در زمینه‌ علوم پایه که در حقیقت پایه‌ نظری هر تحرک علمی و هر فناوری پیشرفته است؛ من تأکید کرده‌ام و می¬کنم. و البته در کنار این، توجه یافتن و سمتگیری دانش، باید به سوی عمل و کاربردی کردن و نیازهای کشور را در نظر گرفتن و در آن جهت حرکت کردن، توجه داشته باشیم(مقام معظم رهبری، 23/05/1385).
ایشان در فراز دیگر درباره وابستگی علوم کاربردی به علوم پایه فرمود: ببینید ما به پزشک، مهندس و این علما و فنانین خدماتی و اجرایی نیاز داریم. یک پزشک مثل آب، هوا و نان برای انسان لازم است، و همین‌طور برخی از رشته‌های دیگر؛ در این هیچ شکی نیست. من این‌طور رشته‌ها را ( که زندگی روزمره‌ی مردم متوقف به این¬هاست) به آن پولی تشبیه کردم که انسان در جیبش می¬گذارد که برود خرج کند. یک جامعه این پول، این ثروت، این پزشک و این مهندس را برای توی جیبش لازم دارد که بتواند خرج و زندگی کند؛ اما این پول، سرمایه نمی¬شود. اگر بخواهید این پول برای شما ماندگار شود، به یک سرمایه پولساز احتیاج دارید که پشتوانه‌ این پول باشد. همه‌ زندگی که همین پول امروزِ ما نیست؛ این، آن رشته‌های پشتیبانی¬کننده و اساس تشکیل دهنده را احتیاج دارد که علوم پایه از این قبیل است (مقام معظم رهبری، 23/05/1385).
معظم له در مناسبت دیگر فرمود: از جمله‌ چیزهایی که بنده قبلاً هم به آن توجّه کردم و امروز هم متخصّصین همین را تأیید می¬کنند، اهمّیّت دادن به علوم پایه است. بنده یک وقتی اینجا تشبیه کردم در بین جمعی از دانشمندان و محقّقین و مانند این¬ها که بودند، گفتم علوم پایه مثل آن ذخیره‌ شما است در بانک که پشتوانه‌ی زندگی شما است؛ علوم کاربردی مثل آن پولی است که در جیبتان می¬گذارید خرج می¬کنید، لازم است؛ علوم کاربردی را نمی¬شود از قلم انداخت، باید به آن اهمّیّت داد لکن اساس کار، علوم پایه است. گفته شده است از قول دانشمندان متخصّص و وارد (که ما هم از آن¬ها باید یاد بگیریم، یعنی بنده از آن¬ها باید یاد بگیرم) که اگر علوم پایه نباشد، علوم کاربردی هم به جایی نخواهد رسید(مقام معظم رهبری، 29/03/1395).
از نگاه مقام معظم رهبری، راه حل مشکلات کنونی کشور ترویج و توسعه علوم کاربردی است، که از آن به علم نافع یاد نموده، ولیکن تاکید دارند به بهانه دستیابی به چنین علم نافعی از علوم پایه نباید غافل شد. معظم له در این باره فرمود: به هر حال، این علمِ نافع است که عرض کردیم نیازهای کشور و نقاط کور بخش¬های مختلف، چه صنعتی، چه اقتصادی، چه کشاورزی، چه بخش¬های گوناگون مدیریّتی و امثال این¬ها، به وسیله تحقیقات دانشگاهی و مقالات دانشگاهی روشن بشود؛ این کمک [می¬کند]. این، علم نافع و کاربردی است. خب این را گفته‌ایم، الان هم عرض می¬کنیم، تکرار هم می-کنیم، روی آن هم اصرار می¬کنیم، منتها در کنار این بایستی به تحقیقات عمیق و بلندمدّت هم توجّه کرد. کارهای مهمّی وجود دارد که سود نقد ندارد، دستاورد نزدیک ندارد، امّا جادّه و بستر پیشرفت علمی کشور است؛ یعنی بایستی به دانشمند این فرصت را داد، این اجازه را داد که بلندپروازی کند؛ در مسائل علمی، تحقیقات عمیق و بنیانی برایش مطرح باشد و آن-ها را دنبال بکند. بنابراین دو جریان وجود دارد، یعنی علم نافع که ما می¬گوییم، صرفاً دانشی نیست که جنبه‌ی کاربردیِ نقد دارد بلکه یکی‌اش این است؛ یک جریان هم کارهای مهم و اساسی است(مقام معظم رهبری، 08/03/1398).
ترویج علوم پایه در کنار علوم انسانی
از دیدگاه مقام معظم رهبری علوم پایه و هم چنین علوم انسانی، دو رشته اصلی¬ای که نیاز به بازنگری و توجه بیشتر مسئولان امر فرهنگی و جدیت در سرمایه گذاری و ترویج و توسعه آن¬ها در کشور دارد. معظم له نسبت به این دو رشته اصلی دغدغه¬های خاص دارد و در این باره فرمود: من در جلسه‌ شورای عالی انقلاب فرهنگی هم به آن آقایانی که مؤثرین در فرهنگ هستند، گفته‌ام که شماها جایگاه مهندسی فرهنگی را در این کشور دارید. در آن جلسه گفته‌ام که دو تا شاخه‌ اصلی وجود دارد: علوم انسانی و علوم پایه؛ هر کدام به جای خود. اگر ما این‌جا روی علوم انسانی تکیه می¬کنیم، معنایش این نیست که روی ریاضی و فیزیک و شیمی و علوم زیستی تکیه نمی¬کنیم، چرا؛ آن‌جا هم بنده یک تکیه‌ صددرصدی دارم؛ آن¬ها هم برای خودشان مردانی و کسانی دارند؛ علوم انسانی هم بایستی مردان و کسانی برای خودشان داشته باشد. باید روی این دو شاخه(دو شاخه‌ی اصلی؛ یعنی علوم انسانی و علوم پایه) در کشور، سرمایه‌گذاری فکری، عملی، پولی و تبلیغی بشود تا این‌که پیش بروند(مقام معظم رهبری، 29/10/1384).
معظم له در سخن دیگر، علاوه بر تاکید بر علوم پایه و علوم انسانی، ضرورت پرداختن به علوم پایه را بدین گونه تشرح نمود: ما به دنیا که نگاه می¬کنیم، می¬بینیم آن چیزی که کشورهای پیشرفته را توانسته به این اوج و قله برساند، ریاضی، فیزیک، شیمی و علوم زیستی است؛ ما باید به این علوم بپردازیم. البته در سال‌های بعد از انقلاب( قبل از انقلاب هم به شکل جریان ضعیف‌تر) پزشک، مهندس و به میزان زیاد حقوق‌دان تربیت کردیم که این تخصص‌ها لازم است و برای یک کشور مثل آب و هواست؛ منتها توجه بکنیم که تربیت پزشک، تربیت مهندس، تربیت حقوق‌دان، تربیت معلم، تربیتِ نیازهای روزمره‌ جامعه است و ما باید محقق هم تربیت کنیم که بتواند آینده را برای ما صاف کند. مهندس، این بنا را برای امروزِ ما می¬سازد و نیازهای امروزِ ما را برآورده می¬کند که اگر ما مهندس و دکتر نداشته باشیم، باید برویم از بنگلادش بیاوریم؛ مثل زمان رژیم طاغوت. همین مسأله درباره‌ نداشتن مهندس هم صدق می¬کند، که الحمدللَّه ما امروز در زمینه‌ مسایل راه، سد، بناهای مهم و کارهای عظیم، مهندسانی داریم که خودشان کارها را انجام می¬دهند و پزشکان عالیقدری هم داریم که کارهای بزرگی را انجام می¬دهند که یک وقت در این کشور کسی خوابش را هم نمیدید که بتوانند انجام بدهند؛ لیکن این¬ها امکانات مصرفی هستند؛ این، پولی است که ما در جیب‌مان می¬گذاریم برای این‌که خرج کنیم و غیر از آن مرکزِ پول‌سازی است که بایستی در آن‌جا سرمایه‌گذاری کرد، که ما آن را هم لازم داریم؛ بخصوص در دانشگاه‌ها. بنابراین، به علوم پایه در دانشگاه‌ها اهمیت داده شود(مقام معظم رهبری، 13/10/1384).
راه¬های ترویج علوم پایه
نهادهای مختلفی در ترویج و توسعه علوم پایه باید نقش آفرینی کنند، از دولت جمهوری اسلامی گرفته تا مدیریت های مراکز حوزوی و دانشگاهی و حتی خود صاحب نظران و متخصصان رشته¬های مختلف علوم پایه.
مقام معظم رهبری در دیدار اساتید و دانشجویان دانشگاه امام صادق(ع)، در لزوم سرمایه گذاری فکری، بودجه¬ای و تبلیغی علوم پایه در کنار علوم انسانی تاکید نمود و در این باره فرمود: باید روی این دو شاخه(دو شاخه‌ی اصلی؛ یعنی علوم انسانی و علوم پایه) در کشور، سرمایه‌گذاری فکری، عملی، پولی و تبلیغی بشود تا این‌که پیش بروند(مقام معظم رهبری، 29/10/1384)
مقام معظم رهبری وظایف مسئولان و دست اندرکاران علوم پایه را بدین گونه تبیین فرمود: علوم پایه، هم نیاز دارد به سرمایه‌گذاری دولت(چون متأسّفانه دولت¬ها هم وقتی مشکل مالی پیدا می¬کنند، جزو اوّلین جاهایی که در بودجه حذف می-شود، عبارت است از همین بخش علم و فرهنگ و مانند این¬ها؛ این¬ها هیچ مشکلی، دردسری ندارد؛ اوّل بودجه‌ این¬ها را [قطع می¬کنند]؛ آمدند به من گفتند که بودجه‌ بخش¬های علمی را امسال پنجاه درصد کم کرده‌اند؛ خب یعنی پنجاه درصد از فعّالیّت‌ علمی کشور بایستی متوقّف بشود) دولت باید کمک بکند، هم خود صاحب‌نظران و دانشمندان باید کمک کنند، هم آموزش و پرورش در این زمینه وظیفه دارد؛ هدایت تحصیلی باید انجام بگیرد از طرف آموزش و پرورش؛ جوری این جوان را حرکت بدهند و هدایت تحصیلی بکنند که به سمت علوم پایه و مانند این¬ها حرکت بکند(مقام معظم رهبری، 08/03/1398)
معظم له، سرمایه¬گذاری در علوم پایه را زمینه¬ساز پیشرفت¬های علمی در سایر رشته¬های تخصصی دانست و در باره آن فرمود: کشور علاوه بر کارهای تحقیقاتی مترتب بر نظریه‌های علمی دنیا، نیازمند سرمایه‌گذاری بیش‌از‌پیش بر علوم پایه و نظریه‌پردازی است(مقام معظم رهبری، 22/05/1385)
رعایت توازن در رشته¬های علمی
سیاستگذاری مسئولان و متصدیان آموزش عالی کشور در ترویج و توسعه رشته¬های مختلف علوم، قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران فراز و فرودهایی را در پی داشته و ثبات قابل تقدیری از آنان مشاهده نشده است. از جمله نسبت به علوم پایه و برخی از علوم انسانی بی توجهی شده و همین امر باعث انتقاد مقام معظم رهبری گردید، به گونه¬ای که وجود سوء نیت در این امر را بعید ندانسته است. معظم له در این باره فرمود: یک نکته‌ دیگر، مسئله توازن نگاه رؤسای این بخش علمىِ شما به رشته‌های علمی است، که این تابعِ همان نقشه جامعی است که اول عرض کردیم. اگر آن نقشه جامع مطرح بشود و وجود داشته باشد، طبعاً نگاه به رشته‌های گوناگون، یک نگاه متوازنی خواهد بود. این‌طور نیست که ناگهان برای مدت¬های متمادی بعضی از علوم به انزوا و حاشیه بیفتند و بعضی از علوم هم مثل برخی از رشته‌های پزشکی یا مهندسی پُردرآمد، ناگهان اهمیت پیدا کنند و درجه اول بشوند و بسیاری از رشته‌ها در انزوا قرار بگیرند؛ مثل بعضی از رشته‌های علوم انسانی و رشته‌های مربوط به علوم پایه که سال¬های متمادی در این کشور در انزوا قرار گرفته‌اند که اگر کسانی تحقیق و دنبال کنند، احتمال دارد سرنخ¬های سوء نیت هم در این مسئله پیدا بشود(مقام معظم رهبری، 23/05/1385).
هم چنین در مناسبت دیگر رعایت توازن بین رشته¬های مختلف علوم را گوش¬زد نمود و در این باره فرمود: مسئله‌ بعدی، نامتوازن شدن رشته‌های دانشگاهی است؛ بعضی از رشته‌ها در غربت قرار گرفته‌اند. آماری که به من داده‌اند، نشان می¬دهد که مثلاً حدود پنجاه درصد داوطلبان کنکور رشته‌ ریاضی که رشته‌ بسیار مهمّی است، کاهش پیدا کرده؛ این برای آینده‌ کشور خطرناک است؛ ما این رشته‌های مهمّ علوم پایه را ( به خصوص مثل ریاضی را یا فیزیک را) برای آینده لازم داریم؛ اگر چنانچه داوطلبانِ این¬ها کم باشند و هجوم بشود به رشته‌های درآمدزا که حالا یک پولی و شغلی بلافاصله در اختیار انسان می¬گذارد، این [موجب] مشکل است. عوارضِ این عدم توازن را بایستی دستگاه‌های دانشگاهی حتماً جبران کنند و درست کنند( بیانات در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه¬ها، 20/03/1397).
معظم له در سخن دیگر به صراحت توازن در تعلیم، تعلم و توسعه علوم مورد نیاز کشور را به مسئولان امر الزام نمود و در این باره فرمود: من می¬گویم نگاه به رشته‌های علمی باید نگاه متوازن و برخاسته از آن نگاه کلی باشد. مثلاً یک مدتی واقعاً علوم انسانی در کشور ما مغفولٌ‌عنه واقع شد؛ مدتی ادبیات فارسی (هویت ملی ما به زبان و خط ماست) اصلاً مورد غفلت و بی¬اعتنایی قرار گرفت؛ و خیلی چیزهای دیگر. این، نباید اتفاق بیفتد( بیانات در دیدار رؤسای دانشگاه¬ها و مؤسسات آموزش عالی، 23/05/1385).
حرکت پیش¬دستانه
حرکت فعلی مسئولان امر در تعلیم و تعلم علوم پایه و ترویج و توسعه آن در کشور، حرکت مطلوب و رضایت¬بخش نیست. برای جبران عقب¬ماندگی در این زمینه لازم است حرکت پیش¬دستانه¬ای داشته باشیم.
مقام معظم رهبری در تبیین حرکت پیش¬دستانه در علوم پایه فرمود: ما در علوم پایه باید سرمایه‌گذاری مستمر بکنیم و حرکتمان حرکت پیش‌دستانه باشد؛ یعنی سعی کنیم به استقبال حقایق کشف‌‌نشده‌ عالم برویم. حقایق بسیاری در عالم وجود دارد که کشف نشده، کما ‌اینکه صد سال پیش خیلی از حقایقی که امروز کشف شده، کشف نشده بود؛ در طبیعت وجود داشت امّا کشف نشده بود. این جور نیست که فرض کنید که نیروی الکتریسیته تازه به وجود آمده [باشد]؛ از اوّلی که دنیا به وجود آمد، این بود، [لکن] کسانی همّت کردند، هوشمندی به خرج دادند و این را کشف کردند. ما دنبال حقایق کشف ‌نشده‌ عالم وجود باشیم؛ یکی از کارهای اساسی ما این است. پرداختن به علوم پایه و علوم بنیادی این خصوصیّت را دارد که جامعه‌ علمی را می¬کشاند به سمت کشف حقایق کشف‌نشده؛ نه اینکه ما هم فقط صرفاً حول ‌و ‌حوش حقایقی که کشف شده است و حرکت¬هایی که دیگران انجام داده‌اند، حرکت بکنیم(مقام معظم رهبری، 08/03/1398)
ایجاد فضای آزاد برای ارائه نظر
یکی از راه¬های ترویج و توسعه علوم پایه، بسان سایر علوم انسانی و علوم تجربی، ایجاد فضای باز و آزاد برای ارائه نظریه-های علمی در سطح مراکز علمی(اعم از دانشگاهی و حوزوی) است و این کار با برگزاری کرسی¬های علمی، نشست¬های علمی و همایش¬های علمی و امثال آن محقق خواهد شد.
مقام معظم رهبری در پاسخ به نامه جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه در مورد کرسی‌های نظریه‌پردازی، بر برگزاری چنین نشست¬هایی تاکید نمود، ولیکن آن را مقید به تهیه آیین¬نامه و قواعد و ضوابط مربوط به چنین جلساتی نمود و در این باره فرمود: من‌ بر پیشنهاد شما می‌افزایم‌ که‌ این‌ ایده‌ چه‌ در قالب‌» مناظره‌های‌ قانونمند و توأم‌ با امکان‌ داوری» و با حضور «هیئت‌های‌ داوری‌ علمی» و چه‌ در قالب‌ تمهید «فرصت‌ برای‌ نظریه‌سازان» و سپس‌ «نقد و بررسی» ایده‌ آنان‌ توسط نخبگان‌ فن‌ و در محضر وجدان‌ علمی‌ حوزه‌ و دانشگاه‌، تنها محدود به‌ برخی‌ قلمروهای‌ فکر دینی‌ یا علوم‌ انسانی‌ و اجتماعی‌ نیز نماند، بلکه‌ در کلیه‌ علوم‌ و رشته‌های‌ نظری‌ و عملی‌ (حتی‌ علوم‌ پایه‌ و علوم‌ کاربردی‌ و ...) و در جهت‌ حمایت‌ از کاشفان‌ و مخترعان‌ و نظریه‌سازان‌ در این‌ علوم‌ و در فنون‌ و صنایع‌ نیز چنین‌ فضائی‌ پدید آید و البته‌ برای‌ آنکه‌ ضریب‌ «علمی‌ بودن» این‌ نظریات‌ و مناظرات‌، پائین‌ نیاید و پخته‌گوئی‌ شود و سطح‌ گفتگوها نازل‌ و عوامانه‌ و تبلیغاتی‌ نشود، باید تمهیداتی‌ اندیشید و قواعدی‌ نوشت(مقام معظم رهبری، 16/11/1381)
نقادی نظریه¬های نوپدید در علوم پایه
بی¬تردید در رشته¬های مختلف علوم پایه بسان سایر علوم بشری نظریه¬های جدیدی از سوی برخی از اساتید و متخصصان مطرح و بازتاب¬های مختلفی از آن به عمل می¬آید. برخی به صورت تقلیدی و بدون تحقیق و بررسی آن را می¬پذیرند و بر آن اصرار می¬ورزند و برخی دیگر با آن متحجرانه و به صورت سلبی برخورد می¬کنند، که هر دو نادرست است. به حکم عقل، راه درست آن است که هر نظریه نو و فکر جدید در ترازوی نقد و بررسی علمی و منصفانه قرار گیرد، تا صحت و سقم آن به دست آید. بدین گونه فضای تحقیق و نوآوری¬های علمی در کشور توسعه پیدا می¬کند.
 مقام معظم رهبری ضمن محکومیت پذیرش مقلدانه و برخورد سلبی و متحجرانه با نظریه¬های نوپدید، در باره کیفیت پذیرش آن¬ها فرمود: چون اگر آن نظریه یک نظریه نو است، اوّل باید در یک مجمع تخصّصی مطرح شود، هیأت منصفه مورد قبولی، علمی بودن آن را تأیید کند که بر پایه‌های علمی استوار است و مثلاً حرّافی و لفّاظی و عوام‌فریبی و جنجال‌سازی نیست. اوّل باید این را مشخّص کنند. بعد از آن‌که معلوم شد ارزش علمی دارد، مورد نقّادی قرار گیرد و حقّ و ناحق بودن، اشکال کردن بر موارد آن و تثبیت یا رد کردن پایه‌هایش آغاز شود. این معنا در دانشگاه¬ها در همه زمینه‌های علمی حتّی علوم محض، علوم پایه، علوم طبیعی و علوم انسانی جاری است و در زمینه‌های فرهنگی و اعتقادی و معارف و علوم حوزوی هم جاری است. این کارها باید بشود. حوزه و دانشگاه این کارها را باید بکنند(مقام معظم رهبری، 18/11/1381).
متأسفانه در کشور ما از زمان طاغوت تا کنون بدین گونه است که نظریه¬های علمی دانشمندان غرب را بدون نقد و بررسی و به صورت تقلیدی قبول و بر آن اهتمام می¬ورزیم و همیشه غربی¬ها را منشأ و مبدأ نظریه¬های علمی می¬دانیم. در حالی که بر اساس آموزه¬های قرآن و معارف اهل بیت(ع) موظفیم گفته¬ها بررسی و از بین آن¬ها بهترین و منطقی¬ترین را انتخاب کنیم. قرآن کریم فرمود:« فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ اَحسنَهُ، اولئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ  وَأُولئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ.»(سوره زمر، آیه 17 و 18)
مقام معظم رهبری نیز رویه مقلدانه در علوم، از جمله علوم پایه را ناپسند و بر بررسی و نقد گفته¬ها و نظریه¬ها تاکید دارند: مشکل ما در گذشته همیشه این بوده که در زمینه‌های مختلف (در همه زمینه‌های علمی) چشم‌بسته و تقلیدی نگاه کردیم که ببینیم غربی¬ها چه می¬گویند. درست است که غربی¬ها حداقل دو قرن، دو قرن و نیم از ما در حرکت علمی جلوتر بودند و به مناطق خیلی عجیب و باورنکردنی‌ای هم رسیدند؛ در این تردیدی نیست. ما هم عقب ماندیم؛ با همه‌ افتخارات گذشته‌مان، به خاطر تنبلی¬ها و سوءسیاست¬ها؛ در این تردیدی نیست. اما من قبلاً هم گفته‌ام، ما از شاگردی کردنِ پیش کسی که بلد است، ننگمان نمی¬آید؛ ولی می¬گوییم نباید فکر کنیم که ما همیشه باید شاگرد بمانیم. معنای این نگاه تقلیدی، این است: ما همیشه باید شاگرد بمانیم( مقام معظم رهبری،12/07/1385).
داشتن شجاعت علمی
دانشمندان کشور ما اگر بخواهند از دیگران چشم¬بسته تقلید نکنند و خودشان در عرصه علمی جامعه وارد و نظریه¬پرداز گردند، لازمه¬اش آن است که اعتماد به نفس و شجاعت علمی داشته باشند. یعنی از نقد و بررسی و ردّ نظریه¬های دیگران نهراسند و خودشان وارد میدان شده و ابداع و تولید کنند. از این طریق سطح علمی کشور را ارتقا و مایه اعتبار و حیثیت کشور شوند.
مقام معظم رهبری بر شجاعت علمی و خودباوری دانشمندان کشور ما بدین گونه توصیه و تاکید نمودند: آنچه که اساتید ما برای پیشرفت علم، وجهه همت خودشان باید قرار بدهند، اولاً «شجاعت علمی» در همه‌ بخش¬هاست؛ هم در بخش¬های علوم انسانی، هم در بخش¬های علوم تجربی، هم در بخش¬های نزدیک به عمل و فناوری، و هم در بخش¬های علوم پایه. نظریه را دنبال کنند، تولید کنند، خلق کنند، ابداع کنند، نقد کنند؛ چشم‌بسته و تقلیدی نباید کار را دنبال کرد( مقام معظم رهبری، 12/07/1385).
معظم له در بحث¬های فقهی و حوزوی نیز همین تاکید را دارد: ما نه فقط در عمل احتیاج به شجاعت داریم، در فهم هم احتیاج به شجاعت داریم. در فهم فقیهانه، احتیاج به شجاعت هست؛ اگر شجاعت نبود، حتی در فهم هم خلل به وجود خواهد آمد. درک روشن از کُبریات و صُغریات؛ گاهی انسان کُبریات را درست می¬فهمد، در صُغریات اشتباه می¬کند. این درک صحیح از مبانی دین و از موضوعات دینی و از موضوعات خارجىِ منطبق با آن مفاهیم کلی و عمومی یعنی کُبریات و صُغریات احتیاج دارد به این¬که ما شجاعت داشته باشیم، ترس نداشته باشیم(مقام معظم رهبری، 02/07/1388)
نتیجه¬گیری
از منظومه افکار و اندیشه¬های مقام معظم رهبری به دست می¬آید لازمه ایجاد یک تمدن اسلامی ایرانی، بهره¬مندی از پیشرفت و اقتدار علمی است. اگر اقتدار علمی به وجود آید، به تبع آن اقتدار اقتصادی، سیاسی، نظامی و سایر ابعاد اجتماعی کشور به وجود می¬آید. ولیکن کشور ایران از جهت علمی هنوز در تراز کشورهای پیشرفته دنیا نیست و عقب افتادگی¬های فراوانی دارد، که منشأ آن¬ها بی کفایتی و یا سرسپردگی دولت¬های قبل از انقلاب اسلامی(اعم از قاجاریه و پهلوی) به کشورهای زورگوی دنیا، مثل انگلیس و آمریکا بوده است. این خلأ باید در نظام جمهوری اسلامی ایران به دقت بررسی و آسیب شناسی شده و راه¬حل¬های پیشرفت علمی و سپس اقتدار علمی تدوین و به کار گرفته شود. یکی از مهمترین ساز و کارهای پیشرفت، جدیت در تعمیق و توسعه علوم پایه است، که مع الاسف در دوران قبل از انقلاب اسلامی و حتی در دوران جمهوری اسلامی مورد بی¬مهری و غفلت قرار گرفته و شاید با سوء نیت همراه بوده است. جوانان جویای دانش و دانایی و دانشمندان رشته¬های مختلف علوم پایه(اعم از حوزوی و دانشگاهی) برای تعمیق و توسعه علوم پایه، به عنوان اساس تحرک علمی و فناوری کشور، باید مجاهدت و تلاش مضاعفی نمایند و سیاستگذاران و تصمیم گیرندگان و مسئولان دولت جمهوری اسلامی نیز موظفند در این راه زمینه چنین تلاش¬هایی را فراهم و بسترسازی لازم را به وجود آورند، تا نظام جمهوری اسلامی در جایگاه واقعی و بایسته خود بین کشورهای علمی دنیا قرار گیرد.

منابع
- قرآن کریم
- ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله(1363 ه ش)، شرح نهج‌البلاغه، مکتبة آیت الله العظمی المرعشی النجفی، قم- ایران
- حجتی، سید محمد باقر(1394 )، آداب تعلیم و تعلم در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، چاپ 36
- دهقانی، محمد جواد(1397)، ایران در رتبه 16 کمیت تولید علم در دو سال گذشته، پایگاه استنادی علوم جهان https://isc.gov.ir/fa/news/572اسلام، به نشانی: به آدرس:
- مقام معظم رهبری(1381)، پاسخ به نامه جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه در مورد کرسی‌های نظریه‌پردازی، 16/11/1381).
- مقام معظم رهبری(1381)، بیانات در دیدار جمعی از اعضای انجمن قلم، 18/11/1381).
مقام معظم رهبری(1384)، بیانات در جمع اعضای شورای عالی فرهنگی کشور، 13/10/1384
- مقام معظم رهبری(1384)، بیانات در دیدار اساتید و دانشجویان دانشگاه امام صادق(ع)، 29/10/1384
- مقام معظم رهبری(1384)، بیانات در در دیدار رئیس و جمعی از همکاران دفتر همکاری‌های فناوری ریاست‌جمهوری، 25/11/1384
- مقام معظم رهبری(1385)، بیانات در دیدار گروه تحقیقات ضایعات نخاعی و وزیر بهداشت و رئیس مرکز تحقیقات فناوری ریاست جمهوری، 22/05/1385
- مقام معظم رهبری( 1385)، بیانات در دیدار رؤسای دانشگاه¬ها و مؤسسات آموزش عالی، 23/05/1385
- مقام معظم رهبری(1385)، بیانات در دیدار اساتید و اعضای هیأت علمی دانشگاه¬ها، 12/07/1385
- مقام معظم رهبری(1385)، بیانات در دیدار دانشگاهیان سمنان، 18/08/1385 
- مقام معظم رهبری(1387)، بیانات در دیدار نخبگان علمی و اساتید دانشگاه¬ها، 03/07/1387
- مقام معظم رهبری(1387)، بیانات در دیدار اساتید و دانشجویان دانشگاه¬های شیراز، 14/02/1387
- مقام معظم رهبری(1388)، بیانات در دیدار اعضای اعضای مجلس خبرگان رهبری، 02/07/1388
- مقام معظم رهبری(1390)، بیانات در دیدار جمعی از نخبگان و برگزیدگان علمی، 13/07/1390
- مقام معظم رهبری( 1392)، بیانات در دیدار شرکت کنندگان در هفتمین همایش ملی نخبگان جوان، 17/07/1392
- مقام معظم رهبری(1395)، بیانات در دیدار جمعی از اساتید دانشگاه¬ها، 29/03/1395).
- مقام معظم رهبری( 1396)، بیانات در دیدار نخبگان جوان علمی، 26/07/1396
- مقام معظم رهبری( 1397)، بیانات در دیدار نخبگان و استعدادهای علمی برتر، 25/07/1397
- مقام معظم رهبری(1398)، بیانات در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها، 8/3/1398
- وبسایت فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران(1398): www.Ias.ac.ir
https://www.bmn.ir- وبسایت ملی نخبگان( 1398):
https://fa.wikipedia.org/wiki  ویکی پدیا(1398): -

پایان. 25 آبان 1398

• بعدی