مدیریت اطلاعات علوم اسلامی

مروري بر رويکرد هاي جاري در نمايه سازي منابع ديني

مروري بر رويکرد هاي جاري در نمايه سازي منابع ديني

با بررسي دو نرم افزار تخصصي مركز اطلاعات و مدارك اسلامي

سید تقی واردی

چكيده: با توجه به گستردگي و فزوني روز افزون اطلاعات ، دسترسي به منابع و مطالب دلخواه به يکي از معضلات جهاني تبديل گرديده است.
متخصصان و انديشمندان اطلاع رساني براي مديريت و مهار اطلاعات موجود در پايگاه ها و شبکه هاي جهاني ، راه کارهاي مختلفي را آزمودند که نمايه سازي اطلاعات يکي از به روز ترين آن هاست .
گرچه در کشور هاي پيشرفته و اندکي در کشورما از مقوله " نمايه سازي " براي سازماندهي اطلاعات استفاده مي گردد ، وليکن مع الاسف در حوزه علوم و معارف اسلامي كار چشمگيري در اين باب كه جنبه عمومي داشته باشد ، صورت نگرفته است . تنها برخي از مراكز پژوهشي و اطلاع رساني وابسته به حوزه علميه قم كارهاي محدود و معدودي انجام داده اند كه به خاطر تازگي و نوآوري آن ها چندان مكانتي پيدا نكرده اند.

اين نوشته ، به نمايه سازي و كاربردهاي مفيد و اثر بخش آن دردو پايگاه اطلاعاتي اسلامي ، يعني : " مطهر (مجموعه آثار علامه شهيد مطهري ) " و "اصول فقه بر اساس اصطلاح نامه علوم اسلامي "  مي پردازد و آن دو را از جهات گوناگون مورد نقد و بررسي قرار داده و دست اندرکاران مراکز پژوهشي حوزه هاي علميه را به تغيير رويکردشان در سازماندهي منابع علوم اسلامي به روش نمايه سازي توصيه مي نمايد.  

كليد واژه ها: ذخيره سازي اطلاعات / سازماندهي اطلاعات / نمايه سازي / مراكز پژوهشي  / برنامه رايانه اي مطهر / پايگاه تخصصي اصول فقه /

پيش گفتار: در عصر ما که عصر ارتباطات و فن آوري اطلاعات است ، توليد اطلاعات و ذخيره سازي آن ها سرعت چشمگيري به خود گرفته و در هر دقيقه ميليون ها صفحه بر اطلاعات قبلي افزوده مي شود . اگر به همين صورت ادامه بيابد و چاره اي براي مديريت و کنترل و نظم آن به وجود نيايد تبديل به انفجار اطلاعات مي گردد که نه تنها سود بخش براي جهانيان نيست که بسيار زيان آور و فرصت سوز مي گردد.

بدين جهت از سال هاي نه چندان دور متخصصان امر اطلاع رساني در فکر مديريت چنين فرايندي برآمدند و براي آن ، راه ها و شيوه هاي مختلفي طرح و تجربه کردند  وليكن هيچ کدام از آن ها نتوانست نيازهاي کاربران را برطرف و آنان را اقناع نمايد .
از بين آن ها ، " نمايه سازي " به عنوان يک راه کار مفيد و عملياتي مورد توجه بيشتري قرار گرفت .
البته غير از نمايه سازي ، از روش هاي ديگري چون :  چكيده نويسي ، فهرست نويسي ، كتابشناسي ، مستند نگاري ، فرهنگ نامه نويسي و دائرة المعارف نگاري ، نيز براي تنظيم و طبقه بندي اطلاعات استفاده مي شود که هر کدام کاربردهاي خاص خود را دارند .  
اما نمايه سازي يكي از روش هاي سودمند سازماندهي اطلاعات است كه اگر براساس اصطلاح نامه پي ريزي ، شود بسيار كارساز و كارگشا خواهد بود.
هدف ما در اين مقاله ، بحث و بررسي دو برنامه رايانه اي در حوزه علوم اسلامي است که از سوي دفتر تبليغات اسلامي تهيه و ارائه شده اند . آن دو عبارتند از : برنامه رايانه اي مطهر ( آثار شهيد مطهري ) و پايگاه تخصصي اصول فقه .
تلاش خواهيم کرد که اين دو برنامه را مورد بررسي قرار داده و انجام نمايه سازي در آن ها را مورد تجزيه و تحليل قرار دهيم
هم چنين در کنار دو برنامه فوق ، دوبرنامه ديگر که براساس نمايه سازي کار نشده وليکن توانايي هاي مقبول و مفيدي دارند نيز مورد بررسي و نقد قرار مي دهيم .
در پايان ، ضمن برشمردن معايب و مزاياي نمايه سازي ، مراکز پژوهشي حوزه هاي علميه را توصيه و تشويق به انجام نمايه سازي بر اساس اصطلاح نامه علوم اسلامي مي نماييم .

اقسام نمايه سازي
براي نمايه سازي اقسامي بيان شده است که معروفترين آن ها نمايه سازي همارا است که خودش به دو نوع تقسيم مي گردد : پس همارا و پيش همارا .
شايسته است اشاره کوتاهي به هريك از اين دو داشته باشيم تا در توضيح مواردي که اشاره به اين مفاهيم دارند ، پرسشي از آن هابراي خواننده به وجود نيايد . آن دو عبارتند از :
1- نمايه سازي پس همارا :
كه معادل لاتين آن : post co ordinat indexing system   مي باشد ، شيوه اي است كه نمايه ساز  سرشناسه ها را از مفاهيم بسيار ساده انتخاب مي كند و تعدادي شناسه زير هريك اضافه مي كند و نيز تدابيري براي پيوستن آن ها با يكديگر به دست مي دهد تا به وسيله آن ها جوينده بتواند موضوع مركب مورد نظر خود را بيابد .
2- نمايه سازي پيش همارا :
كه معادل لاتين آن : pre co ordinat indexing system  است شيوه اي است كه در آن ، واژه ها در زمان نمايه سازي سند با هم تركيب مي شوند و تر كيب آن ها در سرعنوان ها نشان داده مي شود .

حوزه هاي علميه و نمايه سازي
چون نمايه سازي پديده اي نو و تازه اي است که هنوز در جوامع علمي و فرهنگي کشور چندان رسميت و معروفيتي پيدا نکرده است ، تبعا در حوزه هاي علميه نيز رواج نيافته است . وليکن با اين حال برخي از مراکز پژوهشي حوزه علميه قم و يا مراکز مستقر در قم  سال هاست که آن را تجربه و مورد استفاده قرار مي دهند . نخستين مرکزي که سنگ بناي نمايه سازي را در قم بنا نهاد بنياد تاريخ بود که بر اساس آن مجموعه " تاريخ انقلاب اسلامي " را تدوين کرد .
پس از بنياد تاريخ ، مرکز مطالعات و تحقيقات اسلامي ( وابسته به دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم ) که هم اينک " مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي " خوانده مي شود در يکي دو سال پيش از سال 1370 نمايه سازي را با جديت و همت پژوهشگران اين مرکز آغاز کرد و چند مجموعه را در دست نمايه سازي قرار داد و ضرورت رفتن به سوي اصطلاح نامه نويسي را از همان جا پي برد .
محصول تلاش محققان اين مرکز ، چند برنامه رايانه اي بود که متاسفانه مورد حمايت و پشتيباني قرار نگرفت و به فراموشي سپرده شدند وليکن در بين آن ها برنامه رايانه اي مطهر توانست خود را حفظ و در حد وسيع تکثير و توزيع گردد . البته سال هاي بعد دوباره گرايش به نمايه سازي قوت گرفت و مجموعه هاي ديگري براساس اصطلاح نامه علوم اسلامي مورد نمايه سازي قرار گرفتند .  

بررسي چند پايگاه و برنامه رايانه اي معتبر اسلامي :
در حوزه علوم و معارف اسلامي گرچه نرم افزارها و پايگاه هاي مفيد و ارزشمندي تهيه و توليد شده و به بازار عرضه گرديده است ، وليكن مع الاسف اغلب آن ها فاقد بهره مندي از روش نمايه سازي مي باشند و در اين ميان تنها چند پايگاه به نمايه سازي روي آورده و از آن براي سازماندهي اطلاعات علوم و معارف اسلامي استفاده كردند كه در مجموع پايگاه هاي ديني و مذهبي ، چندان به چشم نمي آيند و ليكن به حول و قوه الهي همين مقدار نيز مي تواند طليعه مباركي باشد براي اقدام سراسري در نمايه سازي علوم و معارف بشري ، به ويژه علوم و معارف اسلامي .
مناسب است در اين جا ، به چند پايگاه اسلامي كه از روش نمايه سازي استفاده كرده اند اشاره اي داشته و آن ها را در ترازوي نقد و بررسي قرار دهيم :

1- نرم افزار مجموعه آثاري " مطهر "
توليد : مرکز مطالعات و تحقيقات اسلامي ( وابسته به دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميع قم ) که هم اينک به " مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي " تغيير نام پيدا کرد .
تاريخ توليد : کار نمايه سازي آن بين سال هاي 1370 تا 1373 انجام  و در سال هاي بعد مورد بازنگري قرار گرفت . هم زمان با تحقيق و فيش برداري موضوعات کتاب ها جهت نمايه سازي ، کار طراحي و تدوين نرم افزاري آن نيز مد نظر بود که در آغاز برنامه اي تحت داس و پس از آن نرم افزاري تحت ويندوز براي چنين مجموعه اي آماده گرديد . 
مشخصات محتوايي :اين برنامه رايانه اي ، حاوي آثار و تاليفات علامه شهيد آيت الله مرتضي مطهري (ره ) است كه حضرت امام خميني (قدس سره ) توصيه و تاكيد فراوان در مطالعه و استفاده از آثار وي به جوانان و همه اقشار فرهنگي جامعه نمود و تمامي آثار ايشان را بلا استثنا تاييد فرمودند .
در اين برنامه قريب به 90 جلد از آثار آن علامه گرانقدر نمايه سازي ، چکيده نويسي و متن گذاري الکترونيکي شده است  و نمايه سازي آن ها براساس همارا مي باشد .
نمايه سازي اين مجموعه همراه با چکيده نويسي است و در واقع چکيده ، حلقه واسطه بين کليد واژه ها و محتواي منابع است .
چکيده نويسي اين برنامه به صورت جمله هاي اسميه و حد اکثر در دوسطر است و از بين آن ها کليد واژه هاي لازم اخذ و به گروه اصطلاح نامه پيشنهاد مي گرديد و پس از تصويب ، ثبت و ضبط مي گرديد .
البته در اين برنامه امکانات و اطلاعات ديگري نيز افزوده شده است که چون چندان به مسئله نمايه سازي ارتباط پيدا نمي کند ، از بيان آن ها خود داري مي کنيم.

نحوه بازيابي :
بازيابي اطلاعات اين برنامه از پنج طريق امکان پذير است ، که عبارتند از :
1)    از طريق آثار
2)    از طريق چکيده مطالب
3)    از طريق کليد واژه ها
4)    از طريق ليست الفاظ
5)    از طريق جستجوي ترکيبي
به هريک از آن ها اشاره اي مي کنيم :
-    از طريق آثار : در اين بخش تمامي تاليفات و آثار شهيد مطهري (ره) به ترتيب الفبايي نمايش داده مي شود و در کادر پايين صفحه ، چکيده هاي مربوط به اثر خاص به همراه شناسنامه اثر مشاهده مي گردد. با تايپ اثر خاص در گزينه جستجو ، همان اثر با تمام چکيده ها و شناسنامه اش در کادر پايين  به نمايش در مي آيد . در واقع ، اين بخش متکفل نمايه آثاري برنامه فوق مي باشد .
-    از طريق چکيده مطالب : در اين بخش تمامي چکيده هاي موجود برنامه به صورت الفبايي ظاهر مي گردد و با تايپ ابتداي حروف چکيده خاص ، چکيده مورد نظر آورده مي شود . گرچه چکيده نويسي در امتداد نمايه سازي بسيار ثمر بخش و مفيد است ، وليکن تفکيک آن به عنوان يک باکس بازيابي مستقل چندان مورد استفاده نمي باشد .
-    از طريق کليد واژه ها : اين بخش اصلي ترين کار نمايه سازي اين مجموعه را برعهده دارد و تمامي کليد واژه هاي موجود ( اعم از واژگان ، اصطلاحات ، اعلام و تنالگان ) به صورت الفبايي مرتب شده است و مي توان با تايپ چند حرف ، کليد واژه مورد نظر را پيدا کرد و از طريق آن به نمايه ها و متن سند راه پيدا کرد . در ضمن تعداد تکرار کليد واژه ها در مجموع اسناد ، در مقابل هريک از آن ها درج مي گردد .
بازيابي اطلاعات اين برنامه را مي توان از هر دو شيوه همارا ( پيش همارا و پس همارا) انجام داد
-    از طريق ليست الفاظ : در اين بخش به صورت لفظي جستجو مي شود و لفظ مورد درخواست در کل منبع مورد جستجو قرار مي گيرد . پس از بازيابي ، در يک ستون ليست منابع و در ستون ديگر شماره صفحات هر منبع به نمايش در مي آيد .
گرچه جستجوي لفظي کلمات،  مقصود اصلي اين پايگاه نيست وليکن مي تواند در بازيابي بهتر و جامع تر ، کمک شاياني به کاربر بنمايد و بدين جهت اگر در برنامه اي جستجوي لفظي در کنار جستجوي موضوعي قرار داشته باشد ، حسن و  مزيت آن برنامه محسوب مي گردد .
جستجوي ترکيبي : اين بخش نيز از قسمت هاي ممتاز برنامه به شمار مي آيد که در آن امکان ترکيب منبع با کليد واژه و يا کليدواژه با کليدواژه وجود دارد و تکرار هر يک از آنان نيز امکان پذير است . در ضمن منطق بول در آن حاکم مي باشد .

اصطلاح نامه و نمايه :
مطلب ديگري که نياز به توضيح دارد ، مسئله چگونگي بهره مندي اين برنامه از اصطلاح نامه (Thesaurus) است .
بايد گفت که مجموعه آثار شهيد مطهري (ره ) به خاطر تنوع و گستردگي اطلاعات آن ها که از نبوغ علمي و فکري آن شهيد بزرگوار سرچشمه مي گيرد ، در قالب يک يا چند رشته از علوم نمي گنجد . بدين جهت نمي توان از اصطلاح نامه خاصي استفاده کرد و ليکن با الگو گرفتن از اصطلاح نامه هاي تخصصي و مراعات حداقل هاي روابط معنايي ( مانند مترادفات ) مي توان بيس اصلي اين پايگاه را اصطلاح نامه اي دانست ولي بازيابي اطلاعات آن تنها از طريق واژگان امکان پذيراست و استفاده از شيوه هاي نظام يافته و يا درختواره  ممکن نيست .

نمونه اي از فهرست واژگان :
براي آشنايي بيشتر با واژگان کاربردي برنامه ، فرازي از فهرست واژگان آن را ارائه مي کنيم :

حجاب
حجاج
حجاج بن يوسف ثقفي ، 40- 95 ق
حجت ، محمد ، 1310- 1372 ق
حجر (فقه)
حجة الوداع
حجيت
حج
حج تمتع
حد (منطق )
حد تام
حد ناقص
حدوث اسمي
حدوث اضافي
حدوث دهري
حدوث ذاتي
حدوث زماني
حدوث و قدم
حدود (فقه)
حد وسط
حديث ثقلين
حديث دوات وقلم
حديث سلسلة الذهب
حديث شناسي
حديث غدير
حديث قدسي
حديث منزلت
حربن يزيد رياحي ، - 61 ق
حرص
حرعاملي ، محمد بن حسن ، 1033 – 1104 ق
حرکت
حرکت ارادي
حرکت اشتدادي
حرکت انتقالي
حرکت تکاملي
حرکت توسطي
حرکت جبري
حرکت جوهري
حرکت صور جسماني
.......
جاذبه عمومي
جاذبه و دافعه
جالينوس ، 129- 199
جامعه
جامعه اسلامي
جامعه بي طبقه
جامعه شناسان
جامعه شناسي
جامعه شناسي ديني
جامي ، عبد الرحمان بن احمد ، 817- 898 ق
جانداران
جاودانگي
جاهلان
....
البته کار استفاده از مترادفات و انتخاب واژه مرجح در ميان واژه اي هم معنا و يا مشابه ، توسط رايانه انجام مي گيرد و نيازي به انتخاب کاربر ندارد.

نقد و نظر :
بايد اذعان کرد که تحقيق و تهيه چنين برنامه رايانه اي در اوائل دهه هفتاد کاري بس سترگ و کم نظير بود که به دست گروهي از محققان حوزه و طراحان رايانه اي آن دوران به انجام رسيد و همه اقشار فرهنگي و خواهان آثار ارزشمند اين علامه بزرگ را بهره مند نمود .
بدين جهت ، بااين که کار نمايه سازي اين مجموعه بيش از پانزده سال قبل انجام يافته و امروزه دانش نمايه سازي پيشرفت هاي چشمگيري پيدا کرده است ، با اين حال برنامه  رايانه اي "مطهر "  يک برنامه موفق نمايه سازي در ميان برنامه هاي رايانه اي فارسي زبان به حساب مي آيد . وليکن کاستي هاي چندي هم از جهت محتوايي و هم از جهت نرم افزاري دارد که بايد بر طرف شود ، تا اين نرم افزار را تبديل به يک نرم افزار فاخر ديني و مذهبي گرداند.

2- پايگاه تخصصي اصول فقه

توليد : مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي ( وابسته به معاونت پژوهشي دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم ) .
مشخصات پايگاه :
اين پايگاه داراي پنج مولفه اصلي است که عبارتند از : اصطلاح نامه ، فرهنگ نامه ، نمايه ، منابع و مستند اعلام ، که درباره هريک از آن ها توضيحي مي دهم.

اصظلاح نامه :

تعداد 7/374 اصطلاح در اين پايگاه مورد استفاده قرار گرفته که 5/395 عدد آن از اصطلاحات پذيرفته شده و تصويبي علم اصول فقه است و مابقي از ساير اصطلاح نامه هاي علوم اسلامي به وديعت گرفته شده است .
نمايش اصطلاح نامه به چهار صورت امکان پذير است : الفبايي ، نظام يافته ، درختي و چرخشي .

فرهنگ نامه :
فرهنگ نامه اصول فقه ، منبع مرجعي است که در آن آگاهي هاي مفيد ، مختصر و مستند از هريک از رده هاي اصول فقه در قالب مقاله ( عمدتا کوتاه ) بر اساس نظم اصطلاح نامه علوم اسلامي و با بهره گيري از سيستم ارجاع ارائه مي دهد ، که مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي در صدد تدوين آن مي باشد .
اما در اين پايگاه ، به منظور پشتيباني از اصطلاح نامه اصول فقه و فراهم آوري زمينه تدوين فرهنگ نامه علم اصول ، مقدمتا تعداد 245 /3 اصطلاح که داراي کاربرد بيشتري در علم اصول بودند ، انتخاب شده و مستندي براي آن ها نوشته شد .

شخصيت نگاري :
تعداد 175تن از شخصيت ها و اعلامي که در نمايه سازي اين پايگاه نامي از آنان آورده شد ، براي آنان نيز مستند مختصري با عنوان زندگي نامه فراهم گرديد .

منبع شناسي :
مشخصات اجمالي تعداد 161 جلد از کتاب هاي اصول فقه و رشته هاي مربوط به آن که به نحوي در اين پايگاه مورد استفاده قرار گرفته اند ، در حد شناسنامه منبع آورده شده اند . برخي از آن ها همراه بامتن الکترونيکي و برخي ديگر فاقد متن مي باشند .

نمايه سازي :

در اين بخش اطلاعات  758 /23 مورد ، از 40 عنوان ( در حدود 100 جلد ) از منابع معتبر اصول فقه ، چکيده نويسي و بر اساس اصطلاح نامه جامع علوم اسلامي ، نمايه سازي شده اند .
نمايه سازي اين پايگاه همرا با چکيده نويسي و تکميل و غني سازي فهرست مطالب است .
اساس نمايه سازي اين مجموعه " نمايه همارا " است و در بين دو قسم پيش همارا و پس همارا ، با اين که تلاش شده است به خاطر موضوع نگاري بر اساس  اصطلاح نامه ، از روش پيش همارا استفاده شود ، با اين حال از بازيابي اطلاعات به روش پس همارا نيز استفاده هايي شده است .

سياستگذاري نمايه سازي :
برخي از سياست هاي مرکز فوق در نمايه سازي اين منابع بر اين موارد استوار بود :
1- اخذ فهرست کتاب به عنوان چکيده . اگر منبعي فهرست نداشت برايش فهرست تهيه مي شد و اگر فهرست داشت و ليکن ناقص يا کلي و يا مجمل بود ، آن را غني سازي و تکميل کرده و سپس آن را به عنوان چکيده اخذ مي نمودند .
2- استفاده از واژگان محدود . حداکثر چهار کليد واژه امکان ثبت داشت و با اين حال تاکيد مي شد که کمتر از آن مقدار اخذ گردد .
3- مبنا قرار دادن اصطلاح نامه . کليد واژه ها بايد الزاما از اصطلاح نامه اصول فقه اخذ مي شدند و اگر اصطلاح نامه فاقد چنين واژه اي بود بايد پيشنهاد داده مي شد .
4- کاربرد خاص چک ليست . واژه هايي که صلاحيت قرار گرفتن در يک علم را نداشته و در رشته ها و دانش هاي مختلفي بکار گرفته مي شوند ، به عنوان " چک ليست " تعيين و در نمايه سازي از آن ها استفاده مي شد .
5-  کنترل نمايه سازي . براي اتقان و اطمينان بيشتر کار ، علاوه بر نمايه سازي يک متن توسط يک نمايه ساز ، از سوي دو محقق وارد تر کنترل مي شد . کنترل مرحله اول و کنترل مرحله دوم .

بازيابي اطلاعات :
اطلاعات اين پايگاه را مي توان از طرق ذيل بازيابي کرد :
1- واژگان .
تمامي کليد واژه هاي بکار رفته در اين برنامه ، اعم از مرجح و نا مرجح ، به صورت الفبايي تنظيم يافته است و در مقابل هر يک از آن ها جدولي وجود دارد که وجود و ياعدم وجود نمايه ، مستند و منبع آن واژه را نشان مي دهد .
لازم به ياد آوري است که کليد واژه هاي اين بخش بر دوقسم مي باشند:
1- اصطلحات علم اصول و علوم مربوطه . 2- واژه هايي که صرفا براي بازيابي مي باشند و حالت اصطلاح نامه اي ندارند .
2- الفبايي .
تمامي اصطلاحات خاص علم اصول ، به صورت الفبايي تنظيم و نمايش داده مي شود و در زير هر کدام از آن ها اصطلاحات مربوط ( اعم ، اخص ، بجاي ، وابسته ) که روابط معنايي بين يکديگر را نشان مي دهند نيز آورده مي شود .
3- نظام يافته .
اصطلاحات و رده هاي اصلي اصول فقه به شيوه نظام يافته نمايش داده مي شود و رده هاي فرعي هر کدام از آنان در زير رده اصلي به صورت الفبايي آورده مي شود .    
4- درختي .
در اين بخش نيز تمامي اصطلاحات علم اصول به صورت درختي تا پنج تو رفتگي نمايش داده مي شود و جايگاه واقعي هر اصطلاح را در بدنه علم اصول به خوبي نمايش مي دهد و کاربر  مي توان از طريق آن عام ، خاص ، مترادف و وابسته هر يک از اصطلاح را به راحتي به د ست آورد .

5- چرخشي .
براي يافتن هر اصطلاحي که کاربر به دنبالش باشد ، مي توان از طريق چرخشي بازيابي کرد . کلمه مورد نظر چه يک اصطلاح کامل باشد و چه جزء يک اصطلاح و چه در اول کلمه باشد ، چه در وسط و چه در آخر ، در هر صورت جستجو و بازيابي مي کند و نمايش مي دهد .
6- مستند .
بر روي هر اصطلاحي که قرار گيريم سيستم به ما نشان مي دهد که براي آن مستند ( يعني همان فرهنگ نامه ) وجود دارد يانه ؟ اگر وجود داشته باشد با يک کليک کردن روي آن ، مستند مورد نظر نمايش داده مي شود .
7- نمايه .
براي يافتن نمايه ها نيز به همين گونه عمل مي شود . يعني وقتي روي يک اصطلاحي از اصطلاحات علم اصول قرار گيريم ، سيستم به ما نشان مي دهد که نمايه اي براي آن تهيه شده است يا نه ؟ اگر تهيه شده باشد با کليک کردن روي آن به نمايه هاي آن اصطلاح ، يعني به چکيده هاي تهيه شده براي نمايه ها منتقل مي گرديم و از آن جا مي توانيم هم نمايه ها را ملاحظه کنيم و هم منابع مورد نظر را .
8- منابع .
از طريق گزينه منابع مي توان يک راست به متن منبع مورد نظر منتقل شد . البته ممکن است برخي از منابع فاقد متن الکترونيکي باشند که سيستم آن را به کار بر اعلام مي دارد .

نمونه اي از اصطلاح نامه .
در اين جا لازم است بريده اي از اصطلاح نامه علم اصول را که روابط معنايي بين اصطلاحات را نشان داده و در اين پايگاه مورد استفاده قرار گرفته اند ، اشاره داشته باشيم تا خوانندگان محترم بيشتر با اين اصطلاحات آشنا گردند :

علم اصول
بک : اصول فقه
علم تعبدي
بک : قطع تعبدي
علم تفصيلي
بج : قطع تفصيلي
يقين تفصيلي
ا.ع : قطع
ا.و : علم اجمالي
معلوم تفصيلي
علم تنزيلي
بک : قطع تعبدي
علم جعلي
بک : قطع تعبدي
علم جنس
بج : اعلام اجناس
ا.ع : ادوات مطلق
ا.و : اسم جنس
علم حقيقي
بک : قطع وجداني
علم دستور استنباط
بک : اصول فقه
علم شرعي
بک : قطع تعبدي
علم صغير
بک : علم اجمالي صغير
علم صفتي موضوعي
بک : قطع موضوعي وصفي
علم طريقي
بک : قطع طريقي
علم عادي
بک : قطع عرفي
علم عرفي
بک : قطع عرفي
علم عقلي
بک ک قطع وجداني
علم موضوعي
بک : قطع موضوعي
علم موضوعي صفتي
بک : قطع موضوعي وصفي
علم وجداني
بک : قطع وجداني
......

نمونه هايي از نمايه ها :
حال که اشاره اي به اصطلاح نامه شده ، شايسته است نمونه هايي از نمايه هاي اين پايگاه را نيز ارائه دهيم :
1- نمايه هاي " علم جنس " :

- بحثي راجع به علم جنس .
کليد واژه ها : علم جنس

- چگونگي دلالت علم جنس بر عموم .
کليد واژه ها : علم جنس + ادوات عموم

- بيان مفهوم علم جنس و فرق آن با اسم جنس
کليد واژه ها : تعريف + علم جنس

- ديدگاه محقق خراساني در مورد عدم تفاوت بين اعلام اجناس و اسماء جنس .
کليد واژه ها : ديدگاه + آخوندخراساني + علم جنس

- ديدگاه محقق خراساني در تعريف لفظي بودن علم جنس و لام جنس .
کليد واژه ها : ديدگاه + آخوند خراساني + علم جنس

نقد و نظر : اين پايگاه نسبت به برنامه رايانه مطهر  ، تخصصي است و بدين جهت امتيازات چندي دارد که مهمترين آن استفاده از اصطلاح نامه در نمايه سازي اطلاعات آن مي باشد . علاوه بر آن خود اصطلاح نامه علم اصول فقه به هر سه صورت معمول ( الفبايي ، نظام يافته و درختي ) قابل نمايش مي باشند .
برخورداري از چکيده نويسي موضوعات قابل نمايه ، از امتيازات هر دو برنامه است وليکن با اين تفاوت که در برنامه مطهر راسا خود نمايه ساز بدون توجه به فهرست اقدام به چکيده نويسي مي کرد ولي در برنامه اصول فقه ، مقيد بود از فهرست  مطالب استفاده کند و اگر فهرست کامل نبود ، اول آن را کامل مي کرد و سپس از روي همان چکيده اخذ مي کرد .
اين برنامه ، داراي معايب چندي نيز مي باشد که توجه به آن ها و تلاش در رفع و اصلاح آن ها مي تواند در بهبود پايگاه هاي مشابه بعدي موثر باشد . 
از جمله معايب اين پايگاه آن است که بيس نرم افزاري آن برنامه دلفي است که در جستجوي بانک هاي اطلاعاتي با حجم بالا ، سرعت لازم را نداشته و در بازيابي اطلاعات ، کاربر را معطل مي نمايد . ديگر اين که تکليف نمايه سازي آن در روش همارا بين پيش همارا و پس همارا چندان روشن نيست و از هردو استفاده گرديده است . هم چنين اعمال سليقه نمايه سازان در نمايه سازي اطلاعات ( مانند انتخاب مختلف کليد واژه ها ، جزيي و کلي گرفتن موضوعات و...) را به آن ها بايد افزود .


نکاتي چند از دو برنامه رايانه فوق :

1- رويکرد نمايه سازي
گرچه شيوه نمايه سازي برنامه هاي رايانه اي فوق ،  همارا بود وليکن همان طوري که اشاره کرديم بين دو نمايه همارا انتخاب واحدي صورت نگرفته است و در برنامه مطهر بيشتر از پس همارا و در پايگاه اصول فقه بيشتر از پيش همارا استفاده شده است و اين به اقتضاي زمان و همگام با فرايند تدوين اصطلاح نامه علوم اسلامي بود . وليکن رويكرد فعلي نمايه سازي با استفاده از تجارب و دستاوردهاي گذشته محققان و اتمام بخش هاي لازم از اصطلاح نامه ، به اين شرح است :
1.کنترل کردن زبان نمايه سازي  2. استفاده از شيوه پيش همارا 3. موضوعي بودن نمايه ها .
علاوه بر اين ها ، استفاده از اصطلاح نامه (Thesaurus ) و مبنا قراردادن آن يک شرط اصلي براي نمايه سازي رشته هاي مختلف علوم اسلامي است .
از اين طريق ، مي توان روند اطلاع رساني را آسان تر ، سريع تر و ثمربخش تر نمود و اين تجربه اي است كه مركز اطلاعات و مدارك اسلامي ( وابسته به معاونت پژوهشي دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم ) در پيش گرفته است و دستاوردهاي ارزشمندي به منصه ظهور رسانيده است . 

2-  مزايا و معايب نمايه سازي
عده اي نمايه سازي را بخاطر برخي از معايب و تنگناهايش نمي پذيرند و متقابلا عده اي با اغماض از معايب آن ، به مزايا و فوائد آن مي نگرند و به انجام آن اقدام مي کنند . ولي حقيقتش اين است که نمايه سازي ، به ويژه نمايه موضوعي اطلاعات ، در کنار مزيت ها ، معايبي نيز دارد که شايد براي بعضي ها قابل هضم و تحمل نباشد . در اين جا به برخي از مزايا و برخي از معايب آن اشاره مي کنيم :
الف – مزاياي نمايه سازي : 
1- در بازيابي موضوع اطلاعات ، حشو و زوايد کمتري دارد و تقريبا بر اساس خواسته کاربر ، اطلاعات لازم را در اختيارش قرار مي دهد . 
2- بسامد وجود يک موضوع در يک يا چند سند را نشان مي دهد .  
3- بازيابي موارد درخواستي را سرعت مي بخشد . 
4- در موضوع بندي کردن اطلاعات يک مدرک کمک شاياني مي نمايد .
5- درسازماندهي اطلاعات يک دانش و تدوين اصطلاح نامه و يا سرعنوان هاي موضوعي آن بسيار اثر گذار است . 
6-  بين موضوعات و نظام هاي سازماندهي اطلاعات تعامل برقرار مي کند .

ب- معايب نمايه سازي :
1)    بر اساس  تشخيص و فهم نمايه ساز ، نمايه سازي مي شود كه ممكن است با قصد و منظور اصلي نويسنده تطابق نداشته باشد .
2)    نمايه سازان با برداشت هاي شخصي خود ، منابع را نمايه سازي مي كنند كه اگر به دست يك نمايه ساز ديگري داده شود به گونه ديگر درمي آورد . 
3)    در هنگام بازيابي ، رسيدن به متن محتوا در اقدام اول ، امکان پذير نيست و با يك يا چند واسطه مي توان به متن ورود پيدا كرد .
4)    اصولا نمايه سازي كاري پر زحمت و داراي هزينه هاي سنگين مالي است و نياز به تخصص انساني و فرصت زماني دارد.

توصيه : در پايان به مديران و دست اندرکاران برنامه هاي رايانه اي و پايگاه هاي اطلاعاتي علمي و پژوهشي حوزه هاي علميه توصيه و تاکيد مي کنيم که نسبت به نمايه سازي منابع معتبر اسلامي بي تفاوت نبوده و به عنوان يک وظيفه ديني و ملي اقدام جدي به عمل آورند . زيرا پيشرفت هاي تکنولوژي و علمي دنيا چنان سريع و پرشتاب است که مقداري تامل کردن و با آنان همراه نشدن موجب سال ها عقب ماندن مي گردد .
حوزه هاي علميه همان طوري که در قرون گذشته پيش تاز و جلو تر از ساير اقشار بود ، امروز نيز که به برکت انقلاب مبارک اسلامي و تبيين و گسترش اسلام ناب محمدي گرايش زايد الوصفي به اين پديده آسماني شده است پيشرو و حداقل همراه و همگام با بقيه باشد و از زمانه به عقب نماند .

• قبلی
• بعدی