مدیریت اطلاعات علوم اسلامی

پايگاه تخصصي اصول فقه؛ تحولي در سازماندهي اطلاعات علوم اسلامي

 
پايگاه تخصصي اصول فقه

" پايگاه تخصصي اصول فقه " نخستين نرم افزار جامعي است که در خصوص يک دانش از دانش هاي اسلامي توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي ( وابسته به بخش پژوهشى دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم ) تهيه و توليد گرديده است.
 
 
اين پايگاه كه بر اساس " اصطلاح نامه " در بسته هاي مختلف اطلاعاتي در خصوص " علم اصول فقه " طراحي و توليد شده ، حاصل تلاش چند ساله مديران ، اعضاي هيأت علمي ، محققان و کارشناسان اين مرکز مي باشد و به منظور ياري رساني به پژوهندگان و انديشمندان علوم اسلامى در مکانت يابي اصطلاحات در ساختار علم و بازيابى اطلاعات آن از منابع معتبر تدوين گرديده است.
كار مطالعه، تحقيق و سازمان دهى اطلاعات اين پايگاه  از سال 1381 آغاز و در سال 1384 براى برنامه ريزى نهايي ، طراحى و تدوين رايانه‏اى، در اختيار واحد امور نرم‏افزارى قرار داده شد.
به ياري خداي بزرگ تلاش‏هاى مجدّانه محققان و دست اندركاران اين پروژه بزرگ علمى در سال 1385 توسط طراحان و برنامه نويسان مرکز به ثمر نشست و محصول جديد و متفاوتي از محصولات نرم افزاري در اختيار عموم متخصصان و محققان رشته‏هاى علوم اسلامى قرار گرفت.
اين پايگاه شامل 5 بسته اصلي اطلاعاتي است که عبارتند از : اصطلاح نامه اصول فقه ، فرهنگ نامه اصول فقه ، نمايه موضوعي منابع اصول فقه ، کتابخانه الکترونيکي اصول فقه و مستند شخصيت ها و أعلام اصول فقه.
لازم به ياد آوري است که مجموع اطلاعات اين پايگاه براي نخستين بار در سازماندهي اطلاعات علوم اسلامي ، بر اساس " اصطلاح نامه اصول فقه " سازماندهى و ذخيره سازي شده است و اين تحولي مثبت و کارساز در سازماندهي ساير رشته هاي علوم اسلامي خواهد شد.
براي آشنايي بيشتر خوانندگان بجا است در باره هر يک از موارد پنج گانه فوق الذکر اشاره اي داشته باشيم :
اصطلاح نامه‏
اصطلاح نامه (Thesarus) ، مجموعه‏اى است مشتمل بر واژه‏ها، اصطلاحات و حتى اطلاعات درباره حوزه خاصى از معرفت بشرى.
اين مجموعه، واژگان زبان نمايه‏اى كنترل شده‏اى است كه به گونه‏اى سازمان يافته ، روابط پيشين مفاهيم( مانند : اعم ، اخص ، مترادف و وابسته) را روشن مى‏كند.
به عبارت ديگر ، مجموعه اصطلاحات گزيده شده و نظام يافته‏اى است كه بين آن‏ها روابط معنايى و رده‏اى، يا سلسله مراتبى برقرار است و توانايى آن را دارد كه موضوع آن رشته را با تمام جنبه‏هاى اصلى، فرعى و وابسته به شكلى نظام يافته و به قصد ذخيره و بازيابى اطلاعات و مدارك و مقاصد جنبى ديگر عرضه كند.
- فوايداستفاده از اصطلاح نامه :
1) معرّفى ساختار علمى دانش اصول فقه.
2) تبيين و ترسيم نظام معنايى حاكم بر اصطلاحات اصول فقه.
3) باز آرايى و باز نمايى انديشه‏هاى اسلامى با بهره‏گيرى از اين شيوه نوآمد علمى.
- آمار اصطلاحات :
در اين پايگاه تعداد 423/7  اصطلاح از اصطلاحات پذيرفته شده مورد استفاده قرار گرفته است كه حدود 450/5  عدد آن از اصطلاحات علم امه اصول فقه مى‏باشد و مابقى اصطلاحاتى است كه از ساير اصطلاح نامه هاي علوم اسلامي و کليد واژه هاي مصوب ، مورد استفاده گرفته است.
- انواع نمايش اصطلاحات :
نمايش اصطلاح نامه اصول فقه در اين پايگاه به چهار صورت امكان‏پذير مى‏باشد كه عبارتند از: الفبايى، نظام يافته، درختى و چرخشى .
فرهنگ نامه‏
به منظور پشتيبانى از اصطلاح نامه اصول فقه و فراهم ساختن زمينه تدوين فرهنگ نامه جامع علم اصول فقه ، تعدادى اصطلاح داراى كاربرد بيشتر در علم اصول برگزيده شد كه با مشورت اساتيد اين علم و با پشتوانه منابع اصلى و معتبر اصول فقه توضيحاتي ( در حد مقاله هايي کوتاه ) پيرامون هر يک از آن اصطلاحات تهيه و تنظيم و در پايان به وسيله يك كميته سه نفره از كارشناسان مورد نقد و بررسى و تاييد و تصويب قرار گرفته است.
فرهنگ نامه اصول فقه، منبع مرجعى است كه در آن، آگاهى‏هاى مفيد، مختصر و مستند از هر يك از رده‏هاى اصول فقه در قالب مقاله (عمدتاً كوتاه) بر اساس نظم اصطلاح نامه علوم اسلامى و با بهره‏گيرى از سيستم ارجاع ارائه مى‏شود.
-  مهم‏ترين اهداف فرهنگ نامه نويسى :
1 - گردآورى اطلاعاتى زبده، اساسى، مستند و كوتاه درباره هر يك از مدخل‏هاى علم اصول به منظور دسترسى آسان به آن ها و گشودن بسترى براى پژوهش‏هاى بعدى؛
2 - ترسيم طرح و نقشه كلّى پژوهش در علم اصول؛
3- پاسخ گويى سريع و آسان به پرسش‏هاى مطرح در زمينه اصول فقه.
- دشواري فرهنگ نامه نويسي
فرهنگ نامه نويسى به دليل ويژگى هايى كه بايد در آن رعايت شود - همچون مختصر نويسى، استفاده از منابع معتبر و دست اوّل، جامعيت و...- كارى تخصّصى، دقيق و داراى فرآيندى طولانى و زمان بر است.
از طرف ديگر، علم اصول فقه در مسير رشد پر شتاب كمّى و كيفى خود، هم اكنون به صورت علمى جسيم و فربه با خصوصيات ذيل درآمده است:
1 - داراى فروع مختلف و متعددى است كه احياناً حاصل تراوشات ذهنى دقيق دانشمندان اين علم، و يا به مقتضاى مسائل و فروع نوآمد و مورد ابتلاى مكلّفان و مومنان در زندگى روز مرّه است.
2 - به دليل اين كه اصول فقه ، مقدمه علم فقه بوده،و علم فقه نيز جايگاهى بسيار رفيع در اسلام و نزد متدينان دارد، دانشمندان و نوابغ بسيارى را به خود جذب كرده كه با نكته سنجى‏ها و ابتكارات و آراى ژرف انديشانه خود، اين علم را بسيار غنى، پيچيده و ژرف كرده‏اند.
3 - بر دو مطلب فوق، اين امر را نيز بايد اضافه كرد كه سابقه فرهنگنامه نويسى با ويژگى‏هاى پيش گفته، در اصول فقه بسيار ناچيز است.
با ملاحظه همه اين نكات معلوم مى‏شود كه تدوين فرهنگنامه در حوزه اصول فقه كارى بس دشوار خواهد بود، و آنچه را كه در اين مجموعه تهيه شده است بايد به عنوان قدم‏هاى اوليه‏اى تلقّى كرد كه اميد است در مراحل بعدى بهتر و بهتر گردد.
نمايه سازى
نمايه سازى از رهيافت‏هاى مهم سازمان دهى اطلاعات و مدارك آرايى در علم اطلاع رسانى است.
واژه « نمايه» به معناى« نمايش» واسم مصدر از ريشه« نمايش دادن » و « نشان دادن» است.
واژه « نمايه» از سوى « فرهنگستان زبان و ادب فارسى» به جاي واژه انگليسي"index"انتخاب شده كه خود نيز از واژه لاتيني " "indicata به مفهوم « نشان دادن » ، خاطر نشان کردن و «دلالت كردن» گرفته شده است.
- واژه‏شناسى نمايه سازي :
به منظور شناساندن واژه هاي اصلي و کليدي نمايه سازي ،  برخى از آن ها را به طور اختصار مورد اشاره قرار مي دهيم :
1 – نمايه (Index)
مجموعه شناسه‏هاى الفبايى شده يا سياهه نظام يافته‏ مدخل هايي است كه كاربران را به جايگاه اطلاعات در مدارك و اسناد هدايت مى‏كند و نظم و توالى آن معمولاً از نظم و توالى اطلاعات در مدرك پيروى نمى‏كند.
2 - نمايه سازى (Indexing)
براي اين واژه ، تعريف هاي مختلفي ارائه شده که از ميان آن ها اين تعريف انتخاب گرديده است : ثبت و ضبط محتواي مدارک با استفاده از روش هاي گوناگون ، به منظور سازمان دادن اطلاعات ، به قصد سهولت بازيابي .
3 - نمايه سازى موضوعى (Subject indexing)
ساخت و پرداخت زمينه هاي اطلاعاتي مدرك كه بار موضوعي دارد و دسترسي بر مدارك را از طريق موضوع امكان‌پذير مي سازد « نمايه سازي موضوعي» خوانده مي شود.
4 - نمايه واژه (Indexheading)
اصطلاح يا نمادى است كه براى نشان دادن مفهوم يا مطلب خاصى در مدرك انتخاب مى‏شود.
- هدف نمايه سازى:
هدف از نمايه سازى فراهم آوردن ابزارى كارآمد براى كمك به كاربر در يافتن و دسترسى به اطلاعات درون مدرك است.
- کارکرد نمايه سازي (Indexing   Function)
نمايه سازي عموما سه کار کرد دارد :
1-      محتواي اطلاعاتي مدارك را فشرده مي‌سازد.
2- به عنوان واسطه براي تطبيق و يكسان سازي زبان مدرك و زبان كاوش به كار مي‌رود.
3- به عنوان ابزاري كارا، بر شيوه تدوين راهبردي كاوش در جستجوي اطلاعات نظارت دارد.
- نمايه سازى اصول فقه
مراحل مطالعاتى پروژه " پايگاه تخصصى اصول فقه " به دهه هفتاد بر مي گردد . ولي اقدامات پياده سازي و عملياتي کردن آن در سال 1381 آغاز و در سال 1385 به پايان رسيد . در اين مدت 43 عنوان در 100 جلد از منابع معتبر اصول فقه ، بر اساس اصطلاح نامه و به روش همارا مورد نمايه سازي موضوعى قرار گرفتند .
کتابخانه الکترونيکي
کتابخانه الکترونيکي ( يا همان عنوان منابع ) حاوي فهرست توصيفي و مشخصات اجمالى تعداد 162 عنوان کتاب ( در203 جلد ) از منابع معتبر اصول فقه و رشته‏هاى مربوط به آن است كه در اين پروژه قرار گرفته‏است . بسياري از آن ها همراه با متن كامل الکترونيکي كتاب بوده و برخى هم فاقد متن الکترونيکي مي باشند و در آينده به تدريج افزوده گردند.
مستند أعلام
براى هر يك از أعلام و اشخاصى كه در نمايه سازى اين پايگاه تخصصي نامى از آنان برده شده ، زندگى نامه‏اى مختصر تهيه و تدوين گرديده كه شامل شناسه فردى، زندگى علمى - فرهنگى و زندگى سياسى - اجتماعى آنان مى‏باشد. در اين برنامه حدود 260 تن از شخصيت‏هاي علمي مورد شناسايي و معرفي قرار گرفته‏اند.
اما بازيابي اطلاعات :
اطلاعات اين پايگاه را مي توان از طرق ذيل بازيابي کرد :
1- واژگان
تمامي کليد واژه هاي بکار رفته در اين برنامه ، اعم از مرجح و نا مرجح ، به صورت الفبايي تنظيم يافته و در مقابل هر يک از آن ها جدولي وجود دارد که وجود و ياعدم وجود نمايه ، مستند و منبع آن واژه را نشان مي دهد . لازم به ياد آوري است که کليد واژه هاي اين بخش بر دوقسم مي باشند: 1- اصطلحات علم اصول و علوم مربوطه . 2- واژه هايي که صرفا براي بازيابي مي باشند و حالت اصطلاح نامه اي ندارند .
2- الفبايي
تمامي اصطلاحات خاص علم اصول ، به صورت الفبايي تنظيم و نمايش داده مي شود و در زير هر کدام از آن ها اصطلاحات مربوط ( اعم ، اخص ، بجاي ، وابسته ) که روابط معنايي بين يکديگر را نشان مي دهند نيز آورده مي شود .
3- نظام يافته
اصطلاحات و رده هاي اصلي اصول فقه به شيوه نظام يافته نمايش داده مي شود و رده هاي فرعي هر کدام از آنان در زير رده اصلي به صورت الفبايي آورده مي شود .
4- درختي
در اين بخش نيز تمامي اصطلاحات علم اصول به صورت درختي تا پنج تو رفتگي نمايش داده مي شود و جايگاه واقعي هر اصطلاح را در بدنه علم اصول به خوبي نمايش مي دهد و کاربر  مي توان از طريق آن عام ، خاص ، مترادف و وابسته هر يک از اصطلاح را به راحتي به د ست آورد .
5- چرخشي
براي يافتن هر اصطلاحي که کاربر به دنبالش باشد ، مي توان از طريق چرخشي بازيابي کرد . کلمه مورد نظر چه يک اصطلاح کامل باشد و چه جزء يک اصطلاح و چه در اول کلمه باشد ، چه در وسط و چه در آخر ، در هر صورت جستجو و بازيابي مي کند و نمايش مي دهد .
6- مستند
بر روي هر اصطلاحي که قرار گيريم سيستم به ما نشان مي دهد که براي آن مستندي ( يعني همان فرهنگ نامه ) وجود دارد يانه ؟ اگر وجود داشته باشد با يک کليک کردن روي آن ، مستند مورد نظر نمايش داده مي شود .
7- نمايه
براي يافتن نمايه ها نيز به همين گونه عمل مي شود . يعني وقتي روي يک اصطلاحي از اصطلاحات علم اصول قرار گيريم ، سيستم به ما نشان مي دهد که نمايه اي براي آن تهيه شده است يا نه ؟ اگر تهيه شده باشد با کليک کردن روي آن به نمايه هاي آن اصطلاح منتقل مي گرديم .
8- منابع
از طريق گزينه منابع مي توان يک راست به متن الکترونيکي منبع مورد نظر منتقل شد . البته ممکن است برخي از منابع فاقد متن الکترونيکي باشند که سيستم آن را به کار بر اعلام مي دارد .
امکانات برنامه‏ :
برنامه جاري داراي امکانات متنوعي در قسمت هاي مختلف مي باشد همچون :
- جستجوي ترکيبي در اطلاعات با عملگرهاي بولي (AND ،OR ، و NOT).
-  ارسال اطلاعات نرم افزار به يادداشت و امکان ويرايش و چاپ يا ارسال به فايل.
-  تغيير ظاهر نمايش اطلاعات هر قسمت به صورت مستقل اعم از رنگ زمينه، رنگ قلم و رنگ انتخاب.
در پايان لازم به يادآوري مي دانم که اين پايگاه چون نخستين تجربه مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي در اين راستا بوده ، بي ترديد داراي اشکالات و نواقصي نيز مي باشد که شناخت و بررسي آن ها مجال ديگري مي طلبد. اميد است با تکميل نارسايي هاي اين نرم افزار در پروژه بعدي و تجديد نظر در محتوا( به ويژه افزودن الکترونيکي تمام متون ) و هم چنين برنامه و قالب نرم افزاري بهتر و روان تر خدمت بهتري به جامعه اسلامي عرضه بنماييم. سید تقی واردی . شهریور 1387

• قبلی
• بعدی