مساجد و زیارتگاهها

مسجد جامع یا جامعیت مسجد

ارائه ایده های علمی(1)
مسجد جامع یا جامعیت مسجد
بسم الله الرحمن الرحیم

قال الله تعالی:« فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ، رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ، يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ (سوره نور، آیات 36 و 37).»

هر گاه بحث از مسجد به میان می آید، واژه «مسجد جامع» نسبت به سایر واژگان مربوط به مسجد، پُر تکرار تر به نظر می-آید.
به طور معمول در هر شهر، به ویژه شهرهای بزرگ و یا مراکز استان ها در ایران و سایر کشورهای اسلامی، مسجد جامع وجود دارد.
پیش از بررسی جامعیت مسجد، بهتر است این مسئله را شفاف¬سازی کنیم که واژه مسجد جامع صحیح است یا مسجد جمعه؟

بی تردید برخی از شهرهای ایران و یا کشورهای اسلامی به خاطر خواندن نماز جمعه در مسجد خاص، آن مسجد به مسجد جمعه معروف شده است. مانند مسجد الجمعه مدینه منوره که در محله بنی سالم قرار دارد. زمانی که رسول خدا(ص) از مکه به مدینه هجرت و چند روزی در محله بنی سالم اقامت نمود و اقدام به ساخت اولیه مسجد قبا نمود، در این محل نماز جمعه برگزار نمود، که به خاطر آن، به مسجد جمعه معروف شده است. البته نام های دیگری چون مسجد بنی سالم، مسجد عاتکه و مسجد الوادی برای آن نقل شده است. هم چنین مسجد جمعه اردبیل، که به آن جمعه مسجد و یا مسجد جامع اردبیل نیز می گویند.
البته از زمان رسول خدا(ص) تا به زمان ما رسم بر آن است که نمازهای عید(قربان و فطر) را در مصلی می خوانند که حکم مسجد را ندارد. در برخی از شهرها به خاطر استقبال مردم از نماز جمعه و عدم گنجایش مسجدهای جامع برای برگزای نماز جمعه، این نماز در مصلی ها خوانده می شود. در جمهوری اسلامی ایران، برای اکثر شهرهای کشور، مصلی نماز جمعه ساخته شده است، که مصلی امام خمینی(ره) در تهران و مصلی قدس در شهر مقدس قم از معروف ترین آن ها هستند. البته همان گونه که در سطور بالا اشاره کردم، این مصلی های احکام مسجد را ندارند و به همین جهت برای غیر نماز جمعه نیز مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان نمونه، چندین دوره نمایشگاه کتاب و یا نمایشگاه قرآن در مصلی امام خمینی(ره) برگزار شد و یا از مصلی قدس شهر مقدس قم برای امتحان سراسری طلاب علوم دینی مورد استفاده قرار گرفت. افراد به صورت آزاد می توانند در آن حضور پیدا کنند و محدودیت شرعی ندارند. مهمترین کاربری این مصلی ها بعد از نماز جمعه، تجمعات سیاسی و مذهبی است که به طور معمول در همه جا دایر است.
به هر روی، ممکن است نام برخی از مسجدها، واقعا مسجد جمعه باشد.
اما از جهت معناشناسی، عنوان درست آن ها مسجد جامع است، نه مسجد جمعه. به همین خاطر در کشورهای اسلامی و عربی، عنوان«جامع» را برای آن انتخاب کرده اند. مانند: جامع اموی در دمشق، جامع زیتونیه در تونس و جامع اعظم قرطبه در اسپانیا و امثال آن ها.
چرا جامع؟
اگر بپذیریم واژه «جامع» عنوان درست در برابر واژه «جمعه» است، این پرسش مطرح می گردد که مراد از جامع چیست؟
برای جامعیت مسجد، دو برداشت می تواند مورد دقت و نظر قرار گیرد:
1) جامعیت به معنای مرکزیت فیزیکی
به این معنا، در هر شهر مساجد متعددی در محله ها و خیابان ها وجود دارد که محل عبادت بخش محدودی از مردم آن شهر است. یا اصناف مختلف در سابق برای خود مسجد اختصاصی داشتند. مانند صنف آهنگران، صنف پارچه فروشان، صنف کفاشان و امثال آن ها. یا در بازارهای متعدد مسجدهای خاصی برای همه بازار و یا بخشی از آن وجود داشته است.
برای تجمع همه مردم یک شهر، یا اصناف آن شهر و یا بازارهای آن شهر، اقدام به مسجد جامع کرده اند که نسبت به همه مساجد، جنبه محوریت و مرکزیت داشته باشد. بدین جهت به آن مسجد، جامع گفته اند.
کاربری فعلی مسجدهای جامع شهرها همین برداشت است، که به نظر حقیر برداشت درست و یا برداشت کامل و جامع نیست. توصیف و تعریفی که خدای سبحان در قرآن کریم نسبت به مسجد دارد، فراتر و وسیع تر از این برداشت است، که در ذیل مورد اشاره قرار می گیرد.
2) جامعیت به معنای هویتی مسلمانان
یعنی سطح کاربری مسجدهای جامع باید در برگیرنده تمام ابعاد زندگی مسلمانان، اعم از ابعاد فردی و شخصی و ابعاد جمعی و اجتماعی باشد. در واقع، نمایش دهنده هویت مسلمانان از جهات فردی و اجتماعی از سنین کودکی تا سالمندی بوده و شامل نمازخواندن، اقامه جماعت، برگزاری اعتکاف، برگزاری مجالس معرفتی و سوگواری و نشست های سیاسی و فرهنگی و تصمیم گیری های اجتماعی و بررسی راه های مقابله با بزهکاری و رفع مشکلات اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی و امثال آن ها گردد.
چون مسجد، به ویژه مسجدهای جامع، خانه دوم مسلمانان و پناهگاه فکری و فرهنگی آنان است. بنا بر این، علاوه بر عامه مردم، باید محل تجمع نخبگان و اندیشمندان شهر نیز باشد.
علمای دینی، متفکران، ادیبان، شاعران، اساتید، هنرمندان، ورزشکاران و برجستگان امت می توانند با حضور خود در مساجد جامع، در تصمیم گیری های کلان و فرهنگ سازی شهر مشارکت داشته باشند و مردم منطقه را از حالت روزمره گی، انفعال و تأثیرپذیری به حالت کنشگری، الگودهی و اثرگذاری سوق دهند.
در این میان، نقش بزرگان علمای دینی و یا نمایندگان ولی¬فقیه در استان و شهرستان، باید محوری باشد و سایر برجستگان در حول محور آنان، نقش آفرینی کنند.
آنان با ارشاد و راهنمایی عامه مردم، برای مشکلات اجتماعی مانند تورم، گرانی، قحطی، خشکسالی، تهاجم فکری و فرهنگی دشمنان و یا درباره حوادث طبیعی و حوادث غیر مترقبه و یا معضلات اجتماعی مانند بیکاری، بی رغبتی جوانان به ازدواج، رواج طلاق و ازدیاد جرم و جنایات و امثال آن ها، راه حل های مناسب، معقول و مقبولی پیدا کنند و عموم مردم را در رفع مشکلات، شریک سازند.
اگر مساجد جامع شهرها به این حد از جامعیت دست یابند، بی تردید جایگاه خود را باز یافته و نقش اصلی و حقیقی خود را می¬توانند به نحو مناسب ایفا کنند. این نوع از مساجد جامع، مساجد مورد نظر اسلام است.
آثار و فوائد جامعیت هویتی
اگر مساجد جامع شهرها با این کاربست ها مورد توجه قرار گیرند، بی تردید بسیاری از مشکلات اجتماعی مردم حل و فصل می گردد و روحیه امید و مشارکت در سرنوشت خود در آنان زنده می گردد. در نتیجه، در برابر مشکلات اجتماعی، اقتصادی و فکری و فرهنگی حالت تدافعی می گیرند و برای رفع آن ها وارد میدان می شوند و از انفعال و تأثیرپذیری و خودباختگی بیرون می آیند.
از سوی دیگر نهاد های حاکمیتی برای اجرای طرح ها و برنامه های سازنده خود، با پشتیبانی معنوی و مادی برجستگان و عامه مردم روبرو می گردند و با دلگرمی بیشتر و سرعت فزاینده تری به خدمات خود ادامه می دهند. در آن صورت، مردم و حاکمیت در کنارهم و کمک کننده یکدیگر خواهند بود و بین آنان فاصله ای به وجود نخواهد آمد.
از جانب دیگر، جرم و جنایات بین مردم کاهش یافته و دغدغه های نهادهای امنیتی و قضایی تقلیل می یابد و به جای پرداختن به ناامنی های درونی، اندیشه ها و اقدامات خود را برای دفع ناامنی های بیرونی متمرکز می کنند.
امید است در نظام جمهوری اسلامی ایران، که بر پایه مکتب اهل بیت(ع) بنا شده است، مساجد جامع شهرهای کشور به این سطح از کابری ها دست یابند.
ششم تیر 1401. سید تقی واردی

• بعدی