سایر فعالیت ها

نشست علمی «نقد رویکردهای نوین در نمایه سازی منابع اخلاق اسلامی»

نشست علمی «نقدرویکردهای نوین در نمایه سازی منابع اخلاق اسلامی»

به مناسبت هفته پژوهش و در کنار «دومین نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی و فناوری دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم »، روز شنبه 20 آذر 1395 از ساعت 18 تا 20 نشست علمی«نقد رویکردهای نوین در نمایه سازی منابع اخلاق اسلامی» در سالن همایش غدیر (دفتر تبلیغات اسلامی) برگزار گردید و توفیقی برای حقیر بود که در آن به بحث نمایه سازی منابع اخلاق اسلامی به ارائه مطالب پردازم.

 برخی از خبرگزاری ها از جمله: خبرگزاری آریا، خبرگزاری رسا، حوزه نیوز، وبسایت ایسکا، وبسایت ایسلامیک داک به صورت مشروح آن را تحت پوشش قراردادند، که گزارش ذیل مقتبس از آن ها است:

نشست علمی نقد رویکردهای نوین در نمایه سازی منابع اخلاق اسلامی بر اساس اصطلاح نامه، با همکاری پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی و اداره همکاری های علمی و پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی همزمان با هفته پژوهش در محل نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی و فناوری دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد.

ارائه دهنده این بحث، حجت الاسلام والمسلمین سیدتقی واردی مدیر گروه پژوهشی نمایه سازی پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی و ناقد این نشست نیز حجت الاسلام والمسلمین سید مهدی مجیدی نظامی عضو شورای علمی گروه پژوهشی نمایه سازی بود و  دبیری نشست را نیزحجت الاسلام و المسلمین مهدی نجیبی برعهده داشت.

حجت الاسلام نجیبی دبیر این نشست علمی در ابتدا گفت: نمایه سازی به روش سازماندهی اطلاعات به جهت بازیابی سریع، آسان و روش مند گفته می شود؛ فهرست نویسی نیز از شیوه هایی است که بر اساس آنها اطلاعات مدارک بازیابی می شوند.
وی افزود: تعریف نمایه سازی به معنی نمایش دادن است؛ در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی به عنوان برگردان فارسی واژه ایندکس است.
دبیر این نشست عنوان کرد: زمانی که یک کتاب ارائه می شود، در حقیقت نمایش اطلاعات انجام شده است؛ در حقیقت نمایه سازی باز نمایشی است که بر اساس نظمی خاص، مخاطب و کاربر را به اطلاعات مدرک می رساند؛ نمایه، فهرست و مجموعه از اصطلاحات و شناسه هایی است که ما را به محل و جای اطلاعات در یک مدرک می رساند.
وی افزود: نمایه سازی به دو شکل مفهومی و توصیفی تقسیم می شود؛ در نمایه سازی توصیفی خود مدرک و کتاب و مقاله را از حیث نویسنده و چاپ و محل چاپ بررسی می کنیم؛ در نمایه سازی مفهومی نیز مفهوم و محتوا و اطلاعات این اثر و مدرک مورد بررسی قرار گرفته می شود.
حجت الاسلام والمسلمین نجیبی گفت: اطلاعات باید به شکلی ذخیره سازی شود که ابتدا استاندارد باشد و دوم اینکه مخاطب به راحتی به آن مطلب برسد پس نمایه در عین حال هم علم و هم هنر است.

*مدیریت اطلاعات از طریقه نمایه سازی

در ادامه این نشست، حجت الاسلام والمسلمین سید تقی واردی به ارائه بحث نمایه سازی پرداخت و گفت: با توجه به اینکه هر روزه اطلاعات انبوهی تولید و گردآوری می شود، استفاده مفید از این اطلاعات نیاز به سازماندهی و مدیریت دارد.
وی افزود: به هر میزان که اطلاعات بیشتری تولید شود، بازیابی اطلاعات نیز سخت تر می شود؛ در گذشته شاید در یک رشته علمی ۵۰ منبع وجود داشت ولی امروزه صدها اثر در هر رشته علمی تولید شده است که کار بازیابی اطلاعات را سخت تر کرده است.
مدیر گروه پژوهشی نمایه سازی پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی عنوان کرد: یکی از برنامه هایی که برای بازیابی اطلاعات ایجاد شد، نمایه سازی و بازنمایی اطلاعات است؛ دانشمندان این عرصه بیان کردند که برای بازیابی خوب، باید بازنمایی خوبی ارائه شود.  
این محقق و پژوهشگر حوزوی خاطرنشان کرد: مشکل از اینجا ناشی می شود که منابع موجود یا نمایه سازی نشده اند و یا اگر شده اند، نمایه های استاندارد و واقعی نیستند.
حجت الاسلام والمسلمین واردی بیان کرد: بسیاری از ناشران در پایان کتاب خود از واژه نمایه استفاده می کنند و یک سری اطلاعات را نیز به اسم نمایه در پایان کتاب ها افزوده اند ولی اگر به واقع بنگریم، می بینیم هیچ کدام از آنها نمایه واقعی نیستند.
وی افزود: مشکل این کار از آن جا ناشی می شود که نمایه کنندگان از یک روش استاندارد و بین المللی پیروی نمی کنند و به سلیقه خود عمل می کنند؛ حتی یک نفر ممکن است در چند کتاب از چند سلیقه مختلف استفاده کند.
مدیر گروه پژوهشی نمایه سازی عنوان کرد: واژه نمایه یک مشترک لفظی است که بر هر چیزی که نشان دهنده معنا و مفهومی باشد اطلاق می گردد؛ ولی نمایه استاندارد، نمایه ای است که از واژگان کنترل شده(یا همان اصطلاح نامه) بهره گیرد.

* نمایه سازی پایه مدیریت اطلاعات است
وی خاطرنشان کرد: امروزه نمایه سازی پایه مدیریت اطلاعات محسوب می گردد؛ زیرا بدون آن مدیریت اطلاعات امکان پذیر نمی باشد. نمایه سازی از جهتی بر سه قسم می باشد: نمایه سازی آزاد، نمایه سازی طبیعی و نمایه سازی با استفاده از واژگان کنترل شده. تمام نمایه هایی که پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی تا کنون انجام داده، بر اساس پیروی از واژگان کنترل شده یعنی اصطلاح نامه می باشد. اصطلاح نامه ابزار اصلی نمایه سازی است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی بیان کرد: اصطلاح نامه علمی است که اصطلاحات هر علم را کشف و شناسایی می کند و بین هر یک از آنان ارتباط برقرار می کند؛ زیرا تمام اصطلاحات یک علم با اصطلاح و یا اصطلاحات دیگر همان علم ارتباط دارد و هیچ اصطلاحی بدون ارتباط وجود ندارد. اگر هم اصطلاحی پیدا شود که با اصطلاح دیگر ارتباط نداشته باشد، به این معنا نیست که با هیچ اصطلاحی مرتبط نیست. بلکه تا کنون ارتباط آن کشف و شناخته نشده است.
وی افزود: در پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی بیش از دو دهه است که کار نمایه سازی انجام می گیرد و نمایه سازی ها در مرحله اول به صورت مجموعه آثاری بود. مانند مجموعه آثار علامه شهید مرتضی مطهری که بعدها در قالب نرم افزار مطهر تکثیر و توزیع شد. ولی بعد از تولید اصطلاح نامه های علوم اسلامی، کار نمایه سازی به صورت تخصصی ادامه یافت و اولین تجربه ما در این دوره نمایه منابع اصول فقه بود که در یکصد جلد از منابع اصلی و دست اول این رشته به صورت موضوعی و بر اساس اصطلاح نامه نمایه سازی شدند. بعد از آن منابع علوم قرآن، بعد از آن منابع کلام اسلامی و در مرحله چهارم منابع اخلاق اسلامی به صورت ترکیبی و عمیق نمایه شدند.

* نمایه سازی 85 جلد از منابع اخلاق اسلامی
حجت الاسلام والمسلمین واردی خاطرنشان کرد: در رشته تخصصی اخلاق اسلامی تا کنون ۴۳ عنوان، در 85 جلد،در ۳۶۲۵۲ صفحه، نمایه شده اند که ۳۶ جلد از کتب عربی و ۴۹ جلد از کتب فارسی می باشند.
این محقق و پژوهشگر حوزوی بیان کرد: منابعی که در این عرصه مورد نمایه قرار گرفته اند غالبا از منابع شیعی می باشند؛ البته در این بین سه منبع از اهل سنت در 4 مجلد نیز مورد نمایه قرار گرفتند. در نمایه منابع کلام اسلامی کتاب های زیادی از اهل سنت نمایه شدند، ولی در رشته اخلاق اسلامی احساس نیازی به بیش از این مقدار نشده است.
وی افزود: تعداد رکورد نمایه های موضوعی و ترکیبی اخلاق اسلامی تا کنون قریب به ۳۰ هزار نمایه می رسد، که از ۹۵۴۸ اصطلاح ( اعم از اصطلاحات اخلاق اسلامی و سایر علوم مرتبط) تشکیل شده که محاسبه تکرار آن ها به عدد قریب ۵۰ هزار اصطلاح می رسد و این کار عظیمی است که در این حوزه انجام شده و هیچ نمونه و نطیری ندارد.
مدیر گروه پژوهشی نمایه سازی افزود: علاوه بر نمایه موضوعی ترکیبی، یک روش دیگر نمایه سازی نیز برای دسترسی سریع به موضوعات منابع در دستور کار داریم که به آن فهرست نویسی تحلیلی موضوعی گفته می شود. به طوری که اصطلاحات اصلی یک کتاب در قالب چند اصطلاح اصلی نمایه می گردند. پایان نامه های حوزوی که تعدادشان به 20 هزار می رسد، در پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی به همین نحو نمایه می شوند. از منابع اخلاق اسلامی نیز تا کنون 303 جلد بدین نحو نمایه شده اند. همه این ها در پایگاه مدیریت اطلاعات پژوهشکده موجود و قابل دسترسی است.

*نقد بر نمایه سازی منابع اخلاق اسلامی

در ادامه این نشست، حجت الاسلام والمسلمین سید مهدی مجیدی نظامی به عنوان ناقد، اظهار داشت: هر مرکز علمی و پژوهشی در ادامه فعالیت های خود لازم است بازتوانی کرده و نیازهای جدید را رصد و در راه جدید گام بردارد.
وی افزود: اگر به وب سایت پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی مراجعه کنیم، متوجه می شویم در بخش نمایه سازی چه کارهایی صورت گرفته و چه محصولاتی به دست آمده است. ولی لازم است به این مساله پرداخته شود در این مدت آیا می توانستیم بهتر عمل کنیم یا خیر؟
این محقق و پژوهشگر حوزوی تصریح کرد: من پرسش هایم از حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای واردی را در سه زمینه پی می گیرم:1) مقدماتی 2) سیاست گذاری 3) مباحث مربوط به اجرا و عملیات.
درباره اول که مباحث مقدماتی است این پرسش ها مطرح است:

1. چرا در عنوان این جلسه کلمه«رویکردهای نوین» آمده؟ آیا نمایه سازی، بحث نوین است و یا شما در خصوص نمایه منابع اخلاق رویکردهای جدیدی را پدید آوردید؟

2. اشاره داشته اید که نمایه های پایان کتب موجود انتشارات، نمایه نیستند. چرا آن ها را نمایه نمی دانید؟

اما درباره بحث دوم که سیاستگذاری پژوهشکده در خصوص نمایه سازی است، نیز چند پرسش مطرح است:

1. چه حوزه ها و چه مقدار از منابع آن ها بنا است نمایه سازی شوند؟ برنامه کوتاه مدت و بلند مدت پژوهشکده در این خصوص چیست؟

2. در نمایه سازی ها آیا صرفا متن های الکترونیکی نمایه می شوند، یا چند رسانه ای نیز در دستور کار است؟

3. نمایه ترکیبی، گر چه دقیق و عمیق است، ولی زمان بر و پُر هزینه است و سال های زیادی می طلبد تا یک رشته تخصصی از علوم اسلامی نمایه شوند. آیا برنامه ای برای تحول و تغییر این روش ندارید؟

اما در بحث سوم که مربوط به اجرا و عملیات است، این پرسش ها مطرح می باشد:

1. چون نمایه موضوعی همراه با تحلیل و استخراج موضوع است، إعمال سلیقه در آن غیر قابل انکار است. چگونه می توانید جلوی إعمال سلایق مختلف نمایه سازان را بگیرید؟

2. اختلاف مبانی که در ساختار علوم وجود دارد و به تبع آن در اصطلاح نامه نیز خودنمایی می کند، لاجرم به نمایه نیز سرایت می کند. مثلا جهاد نفس را یک متفکر علم اخلاق اسلامی همان جهاد اکبر می داند، ولی متفکر دیگری آن را مترادف با جهاد اصغر می داند و جهاد اکبر را چیز دیگری می داند. چگونه می توانید نمایه ها را بر اختلاف مبانی و مکاتب تطبیق دهید؟

پاسخ نقدها:

حجت الاسلام والمسلمین واردی به عنوان مدافع برنامه نمایه منابع اخلاق اسلامی، در پاسخ پرسش های فوق اظهار داشت:

1. مراد از رویکردهای نوین، رویکردهایی است که در نمایه های موجود کشور و خارج کشور به آن ها پرداخته نمی شود. مانند: مفهومی بودن نمایه ها نه واژگانی بودن آن ها. هم چنین ترکیبی بودن اصطلاحات در یک نمایه و مهم تر از همه چکیده نما در آوردن نمایه ها است.

2. از این که گفته شد که نمایه های پایان کتاب ها نمایه نیستند، بدین جهت است که در آن ها از استاندارد و قواعد بین المللی استفاده نمی شود. بلکه سلیقه ای است و از سیستم ارجاعات و امثال آن استفاده نمی شود. البته به آن ها نمایه گفته می شود، ولی نمایه واقعی نیستند.

3. در سیاست گذاری نمایه سازی پژوهشکده این گونه مقرر شده که تمام علوم اسلامی در فاز اول به همین نحو(در تعداد اندکی از منابع) نمایه شوند. وقتی از این مرحله عبور کردیم و عمری باقی بود تمام منابع علوم اسلامی در فاز بعدی به صورت اجمالی(با عمق کم) نمایه می نماییم.

4. با توجه به بودجه و امکانات قلیل گروه نمایه سازی، به ویژه در این چهار پنج سال اخیر، تنها نمایه منابع مکتوب برای ما مقدور است و امکان افزودن چند رسانه ای فعلا وجود ندارد.

5. اما از این که نمایه ترکیبی و عمیق را سرلوحه کار خویش قرار دادیم، بدین جهت است که با مطالعه دقیق و همه جانبه منابع اصیل، دست اول و مهم، در صدد کشف و تنظیم و مدیریت اطلاعات آن علم هستیم و می خواهیم در بازیابی اطلاعات، ایصال الی المطلوب داشته باشیم. ارائة الطریق کافی نیست. همان گونه که جستجوگرهای جهانی مانند گوگل و یاهو و نظایر آن ها در این زمینه تنها ارائة الطریق را مد نظر دارند و این برای کاربران قانع کننده و رضایتمند نیست. بدین جهت کار ما وقت گیر و پُرهزینه است، ولی مفید و کار راه انداز است.

6. درباره اعمال سلیقه، آیین نامه ای برای نمایه سازان تهیه کرده و دوره های آموزشی برایشان برقرار کردیم و علاوه بر آن ها، هر نمایه ای را یک متخصص مجرب تر کنترل می کند و از این راه، درصد خطا و اعمال سلیقه را پایین می آوریم. ولی با این حال اعمال سلیقه یک امر غیر قابل اجتناب در نمایه است.

7. در تمام علوم، از جمله علم اخلاق اختلاف مبانی وجود دارد. مکاتب اخلاقی شناخته شده به چهار دسته می باشند و کتاب هایی که تا کنون نمایه کرده ایم، از هر چهار دسته در بین آن ها موجود است. اخذ اصطلاحات و برقراری روابط بین آن ها در بخش اصطلاح نامه مورد بررسی و تصویب قرار می گیرد. نمایه سازان از اصطلاح نامه استفاده می کنند و اگر اصطلاحی نباشد و یا باشد ولی رابطه اش اشکال داشته باشد، اصطلاح صحیح را پیشنهاد می دهند. ولی در هر صورت این امر متوجه اصطلاح نامه است و خللی در نمایه سازی به وجود نمی آورد. نمایه ساز آن چه را که در متن سند آمده نمایه می کند. ولی از این که این اصطلاح چه رابطه ای با اصطلاح دیگر دارد، دغدغه وی نیست.

پرسش های حاضران:

در پایان برخی از حاضران در جلسه نیز پرسش هایی به صورت کتبی و یا شفاهی درباره نمایه منابع اخلاق اسلامی مطرح کردند، که حجت الاسلام والمسلمین واردی به آن ها نیز پاسخ های لازم را داد.

تصاویر جلسه:

• قبلی
• بعدی