جنبش ها و قیام های شیعی

شهادت زيد بن ‏على(ع) در کوفه

 
 شهادت زيد بن ‏على(ع)

(سوم صفر، سال 120 هجرى قمرى)

 زيد فرزند امام زين ‏العابدين(ع) يكى از چهره‏ هاى معروف و درخشان خاندان ولايت و امامت است كه در عصر امويان به مبارزه برخاست و با قيام خود بر ضد خلافت هشام ‏بن ‏عبدالملك، حكومت امويان را به لرزه انداخت.

 شيخ‏ مفيد(متوفاى 413 قمرى)در ألارشاد، درباره شخصيت زيد بن ‏على(ع) فرمود: زيد بن ‏على ‏بن ‏حسين(ع) پس از برادر بزرگوارش امام محمدباقر(ع)، از ساير برادران خود بزرگوارتر و برتر بود. وى مردى پارسا، پرهيزكار، فقيه، سخاوت‏مند و دلاور بود، كه شمشير به دست گرفت و با قيام خود امر به معروف و نهى از منكر كرد و از كشندگان امام حسين(ع) خون‏خواهى نمود.(1)

 هم چنين درباره شخصيت عبادى وى، زياد بن ‏منذر، معروف به ابوجارود گفت: من به مدينه رفته و از هر كسى درباره زيد بن ‏على(ع) پرسش كردم، به من گفتند: ذاك حليف القرآن؛ او، حليف(هم سوگند) قرآن است.
 هم چنين هشام‏ بن ‏هشام گفت: از خالد بن ‏صفوان كه شخصيت زيد بن ‏على(ع) را براى ما تعريف می كرد، پرسيدم: زيد را در كجا ديدار كردى؟ گفت: در رصافه كوفه.
 پرسيدم: او چگونه مردى بود؟
 گفت: ما علمتَ يبكى من خشية اللّه حتّى يختلط دموعه بمخاطه؛ همان گونه دانستى، او از خوف خدا آن قدر گريه می كرد كه اشك‏ هاى وى با آب بينی اش درهم می آميخت.(2)
 گفتنى است كه پس از واقعه كربلا و شهادت ابا عبدالله‏ الحسين(ع)، گرچه قيام‏ هايى بر ضد امويان از سوى دوستداران اهل‏بيت(ع) براى خون‏خواهى از شهيدان كربلا و يا براى مقاصد ديگر، به وقوع پيوست و حكومت امويان را با خطر جدى روبرو كرد، مانند قيام توابين و قيام مختار بن ‏ابى‏ عبيده ‏ثقفى، وليكن از علويان تا زمان زيد، قيام و حركت مهمى پديد نيامده بود و قيام زيد بن ‏على(ع)، سرآغاز قيام ‏ها و جنبش‏ هاى علويان بر ضد امويان و پس از آنان، بر ضد عباسيان بود.
 اين امر، نشان می دهد كه در عصر غربت علويان و خاندان پيامبر(ص) كه كسى را ياراى مخالفت و مبارزه با امويان نبود، اين علوى‏زاده دلير با تلاش ‏هاى بی دريغ خود بار ديگر دوستان اهل‏بيت(ع) و شيعيان را به حركت درآورد و قيام بزرگى را پايه‏ گذارى كرد.
 از برخى روايات به دست می آيد كه شيعيان و دوستداران اهل‏بيت(ع) در كوفه با آگاهى از روحيه مبارزه‏ جويى زيد بن ‏على(ع) و مخالفت پنهان و آشكار او با دستگاه خلافت بنى ‏اميه، از او دعوت كردند كه از مدينه به كوفه رفته و رهبريت قيام ضد اموى را بر عهده گيرد.
 زيد با برادر بزرگوارش امام محمدباقر(ع) در اين‏ باره مشورت كرد. امام(ع) وى را از زود هنگام بودن قيام و بى‏ نتيجه بودن آن، باخبر كرد.(3)
 به همين جهت، زيد به احترام نظر امام و برادرش امام محمدباقر(ع) در حيات آن حضرت، اقدام به قيام و مبارزه نكرد.
 اما چند سال پس از شهادت امام محمدباقر(ع)، كه زورگويى‏ ها و رفتارهاى تبعيض‏ آميز عامل خليفه در مدينه غيرقابل تحمل شده بود، زيد به شام رفت تا از دست وى در نزد هشام ‏بن ‏عبدالملك شكايت نمايد. ولى هشام، نه تنها به شكايت‏ هاى زيد اعتنايى نكرد، بلكه او را از شام بيرون نمود.
 اين امر سبب گرديد كه زيد، تصميم نهايى خود را بگيرد و به سوى كوفه رهسپار گردد تا در جمع مبارزان اين شهر با دستگاه خلافت به مبارزه و قيام برخيزد.
 وى پس از آن كه وارد كوفه شد، مردم اين شهر را به طور پنهانى به مبارزه دعوت كرد و عده‏ اى به او پيوستند ولى زيد تعداد آنان را براى يك مبارزه كافى نمى‏ دانست. به همين جهت پس از چهار ماه اقامت در كوفه، تصميم به خروج از اين شهر گرفت تا به مدينه برگردد. اما مخالفان بنى‏ اميه و شيعيان كه از تصميم او آگاهى يافته بودند، به سراغش رفته و او را در قادسيه يافتند و از وى درخواست كردند كه به كوفه برگردد و آنان او را به طور جدى يارى خواهند داد ونيروى رزمى و تجهيزات جنگى لازم را برايش فراهم خواهندكرد.
 زيد بن ‏على(ع) دوباره به كوفه برگشت و به مدت ده ماه در اين شهر اقامت نمود و دو ماه از آن را به بصره رفته و مردم اين منطقه را نيز به مبارزه دعوت كرد.
 تشكيلات و نيروسازى زيد چنان با برنامه و پنهان‏كارى پيش مى‏ رفت كه يوسف‏ بن ‏عمر، استاندار كوفه با تمام تلاشى كه به كار مى ‏بست، اطلاعات چندانى از او به دست نمى‏ آورد. تا اين كه هشام، نامه‏ اى به استاندار كوفه نوشت و او را از خطر قريب‏الوقوع زيد بن‏ على(ع) با خبر گردانيد.
 يوسف‏ بن‏ عمر از آن زمان، حساس‏تر شد و با تمام تلاش در پى يافتن زيد برآمد. زيد بن ‏على(ع) با ارسال نمايندگانى به برخى از شهرهاى ديگر، مانند مدائن، بصره، واسط، موصل، خراسان، رى و جزيره، شيعيان اين مناطق را به قيام ضد اموى دعوت كرد.
 تنها در كوفه پانزده‏ هزار نفر با او بيعت كرده و اعلان آمادگى براي مبارزه با دستگاه جبار اموي نمودند.
 در ميان بيعت كنندگان، فرقه‏ هاى مختلف فقهى و كلامى اهل سنت و پيروان اهل‏بيت(ع) حضور داشتند و همگان در مبارزه بر ضد امويان هم‏رأى شده‏بودند.
 يوسف‏ بن‏ عمر براى يافتن زيد، اقدام به كارهاى مختلفى نمود و فضاى كوفه را بسيار تيره و تار كرد. همين امر سبب گرديد كه زيد بن ‏على(ع) يك هفته زودتر از موعد مقرر قيامش را آغاز نمايد. بدين جهت تعداد كمى از بيعت‏ كنندگان توانستند خود را به زيد رسانيده و در ركاب او حاضر شوند.
 زيد در روز اول صفر سال 120 قمرى(به روايتى 121 و به روايتى ديگر 122) با شعار " يا منصور امت امت " كه شعار پيامبر(ص) در جنگ بدر بود، قيام خود را آغاز كرد. تعداد ياران او از 220 تا 500 تن تجاوز نمى ‏كرد. آنان كه با سپاهيان يوسف‏ بن ‏عمر و سپاهيانى كه از شام آمده‏ بودند به جنگ و گريز پرداختند. درگيرى ميان طرفين، دو روز ادامه يافت. تعداد زيادى از سپاهيان شامى به دست ياران زيد كشته و زخمى شدند.
 با اين كه ياران زيد نسبت به شاميان و سپاهيان يوسف‏ بن ‏عمر بسيار اندك بودند، در عين حال، دو روز مبارزه را با سرافرازى به پيش بردند.
 اما در گرما گرم نبرد تيرى به پيشانى زيد بن ‏على(ع) اصابت كرد و او را از كار انداخت. يارانش با فرارسيدن شب، پراكنده شده و تعداد اندكى از آنان، بدن نيمه جان وى را در خانه يكى از شيعيان مخفى كرده و براى درمانش پزشكى آوردند. پزشك پس از تلاش زياد، چاره ‏اى جز بيرون آوردن پيكان تير از پيشانى زيد نديد. اما همين كه تير را بيرون آورد، روح شريفش از بدن مفارقت كرد و به لقاءالله پيوست.
 ياران و فرزندان او، بدنش را در جويى دفن نموده و بر روى آن آب روان جارى كردند.
 از زيد بن ‏على(ع) در هنگام شهادتش، چهل و دو سال گذشته بود.(4)
 بازماندگان سپاه زيد و فرزندان او، از جمله يحيى‏ بن ‏زيد، پس از دفن بدن وى، پراكنده شده و بسيارى از آنان، توانستند از كوفه گريخته و به شهرهاى ديگر روند.
 يوسف‏ بن ‏عمر كه براى پيداكردن جسد زيد، جايزه مهمى تعيين كرده بود، با راهنمايى يكى از آنانى كه شاهد دفن وى بود، مدفن او را پيداكرد و پس از نبش قبر، سرش را از بدن جدا كرد و براى هشام‏ بن ‏عبدالملك در شام فرستاد و بدنش را در محله كناسه كوفه به دار آويخت.
 به همراه زيد، بدن برخى از ياران نزديك او چون نصر بن‏ خزيمه، معاوية بن‏ اسحاق و زياد بن ‏عبدالله‏ فهرى نيز به دار آويخته شد.
 بدين ترتيب، قيامى كه مى ‏رفت ريشه ظلم و تجاوز را در جامعه اسلامى، به ويژه در منطقه عراق به خشكاند و نهال عدالت اسلامى را بارور كند، به دست دژخيمان خليفه اموى به شكست و نابودى كشيده شد.
 اين واقعه، به همان صورتى كه امام محمدباقر(ع) و امام جعفرصادق(ع) پيش‏گويى و پيش‏بينى كرده بودند، واقع گرديد.
 به دستور دستگاه خلافت، جسد زيد و يارانش بر بالاى چوبه ‏هاى دار باقى ماندند و براى پاسدارى از آن‏ها، چهارصد نفر را مأمور كردند.
 پس از گذشت چهار سال كه يحيى فرزند زيد در خراسان قيام كرد و به شهادت رسيد و سرش را نزد وليد بن ‏يزيد(دهمين خليفه امويان) در شام بردند، وى دستور داد تا جسد زيد را آتش زده و خاكسترش را بر باد دهند.(5)
 منابع:
1.    الارشاد (شيخ مفيد)، ص 520؛ كشف‏ الغمه (علي بن عيسي اربلي)، ج2، ص 335 و بحارالانوار (علامه مجلسي)، ج46، ص 186
2.    همان
3.    مسند زيد بن علي(ع)، ص 190
4.    همان، ص 187
5.    نك: تاريخ‏ الطبرى، ج5، ص 503؛ الفتوح (ابن اعثم كوفي)، ج8، ص 122؛ تاريخ ‏خلفا (رسول جعفريان)، ص 650 و تاريخ دمشق (ابن عساكر عسقلاني)، ج19، ص 456 و 476
(بر گرفته از کتاب روزشمار تاریخ اسلام(جلد 2/ ماه صفر)، تالیف سید تقی واردی، نشر دارالثقلین)

• بعدی