مصاحبه ها

مصاحبه با سایت پژوهشگاه درباره سازماندهی محتوایی علوم و معارف اسلامی

نمایه سازی، ابزاری مهم در سازماندهی محتوایی علوم و معارف اسلامی

مرکز اطلاعات و مدارک براى سازماندهی محتوایی منابع و مدارک اسلامی، بر اساس اصطلاح نامه جامع علوم اسلامی گام های موثری برداشته است. گروه پژوهشی نمایه سازی و فهرست نویسی مرکز، مسئولیت سازماندهی اطلاعات علوم اسلامی را بر عهده دارد و در سال های اخیر منابع کلام اسلامی را بر اساس اصطلاح نامه، نمایه سازی موضوعی نمود و محصول ارزشمندی به جامعه علمی پژوهشی تقدیم کرد.

اشاره: تهیه و تولید علم در عصر حاضر از یک سو و نشر و اشاعه آن به شیوه های مختلف از سوی دیگر، سرعت فزاینده‏اى بخود گرفته و به مرحله انفجار اطلاعات نزدیک مى‏گردد. از این رو متخصصان علم اطلاع رسانى در سال‏هاى اخیر به فکر کنترل و سازماندهى آن برآمده و راه‏ها و شیوه‏ هاى گوناگونى را در معرض تجربه قرار دادند. در این راستا شیوه "نمایه سازى موضوعى"، راهکار مناسب و سودمندى است که نهادهاى علمى و اطلاع رسانى مهمى نیز در کشورهاى پیشرفته و در حال پیشرفت جهان به آن اقدام کرده‏اند. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی نیز براى سازماندهی محتوایی منابع و مدارک اسلامی، بر اساس اصطلاح نامه جامع علوم اسلامی گام های موثری برداشته ست.

گروه پژوهشی نمایه سازی و فهرست نویسی مرکز، مسئولیت سازماندهی اطلاعات علوم اسلامی را بر عهده دارد و در سال های اخیر منابع کلام اسلامی را بر اساس اصطلاح نامه، نمایه سازی موضوعی نمود و محصول ارزشمندی به جامعه علمی پژوهشی تقدیم کرد.

برای آشنایی بیشتر با این موضوع، مصاحبه ای با حجت الاسلام و المسلمین سید تقی واردی مدیر " گروه پژوهشی نمایه سازی و فهرست نویسی " مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی انجام شده است که در ادامه می آید:

در آغاز بفرمایید نمایه سازی موضوعی چه نقشی در مدیریت اطلاعات دارد؟

نمایه سازی، یکی از روش های مقبول سازماندهی محتوایی اطلاعات است و شاید بهترین و مطمئن ترین شیوه سازماندهی اطلاعات باشد. زیرا بعد از آزمون و خطاهایی که دانشمندان مدیریت دانش در شیوهای مختلف سازماندهی اطلاعات داشته اند، امروزه بالاتفاق شیوه نمایه سازی را توصیه و مورد عمل قرار می دهند. در دوران معاصر بخاطر دیجیتالی شدن منابع، نمایه سازی شتاب بیشتری یافته و در مراکز علمی و پژوهشی کشورهای پیشرفته، یک کار حتمی تلقی می گردد.

اما سازماندهی اطلاعات، که یکی از فرایندهای مدیریت اطلاعات است، نقش زیر بنایی در مدیریت اطلاعات(تولید، گردآوری، سازماندهی و اشاعه) دارد و در واقع یکی از رکن های اصلی مدیریت اطلاعات محسوب می گردد. به همین جهت، نمایه سازی اطلاعات، زمینه سازماندهی آن را فراهم می کند و سازماندهی، پازل مدیریت اطلاعات را کامل می گرداند.

 مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، به ویژه گروه نمایه سازی کدام یک از مراحل مدیریت اطلاعات را بر عهده دارد؟

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی فعالیت های گسترده ای در هر چهار مرحله فوق الذکر دارد. هم در تولید، کار هایی چون فرهنگ نامه و اصطلاح نامه را عرضه می کند، هم در گردآوری، کتابخانه دیجیتالی مهمی به وجود آورده، هم در سازماندهی، رشته های مختلف علوم اسلامی را نمایه نموده و هم در اشاعه، چه به صورت کتبی و چه به صورت الکترونیکی محصولاتی را ارائه نموده است. اما گروه نمایه سازی، فعالیتش منحصر در نمایه سازی محتوایی علوم اسلامی است. تا کنون منابع محتوایی علم اصول فقه، علوم قرآن و کلام اسلامی نمایه شده اند و منابع اخلاق اسلامی در دستور کار می باشد. البته پیش از این چند مجموعه آثار اندیشمندان معاصر، از جمله علامه شهید مرتضی مطهری نیز مورد نمایه قرار گرفته اند.

 نمایه سازی محتوایی منابع علوم اسلامی را به چه روشی انجام می دهید؟

نمایه سازی مرکز ما، اولا موضوعی است. ثانیا به روش همارا است. ثالثا از واژگان کنترل شده(اصطلاح نامه) استفاده می کند و رابعا به دو روش تک اصطلاحی و ترکیبی می باشد. هر یک از این ها از جهت مفهومی نیاز به توضیح دارند، که از حوصله این گفتگو بیرون است.

 سه مورد اول، کم و بیش برای خوانندگان ارجمند معلوم است، لطفا مورد چهارم، یعنی دو روش تک اصطلاحی و ترکیبی را مقداری توضیح دهید.

مراد از نمایه تک اصطلاحی آن است که برای موضوع مورد نظر، یک اصطلاح(از اصطلاح نامه) انتخاب و به سند انتساب گردد و اگر آن موضوع نیاز به چند اصطلاح داشته باشد، به تعداد اصطلاحات، انتساب به سند تکرار می شود. این گونه نمایه سازی معمولا دارای عمق زیادی نمی باشند و در آن ها بیشتر به نمایه های کلی بسنده می شود. غالب نمایه های فعلی مراکز علمی و پژوهشی کشور ما این گونه اند.

نمایه ترکیبی آن است که نمایه ساز برای ارائه هر نمایه موضوعی،از ترکیب چند اصطلاح مرتبط با همان موضوع استفاده کند. در واقع هر نمایه، از چند اصطلاح تشکیل می گردد. این نمایه سازی، دارای عمق بیشتری است و گاهی به آن نمایه سازی تفصیلی نیز گفته می شود. که ارزش افزوده بسیار زیادی نسبت به نمایه تک اصطلاحی دارد.

 بعد از بیان مقدمات، می پردازیم به اصل مطلب. بفرمایید منابع کلام اسلامی را به چه روشی نمایه نمودید؟

 کلام اسلامی، یکی از رشته های پُردامنه علوماسلامی است، که از جهت موضوعی و هم از جهت حجمی(تولیدی) در طول تاریخ اسلام بسیاروسیع و حجیم شده است. مخصوصا در این عصر، که عصر دانایی و اطلاع رسانی است، روز بهروز بر حجم آن(از هر دو جهت) افزوده می شود. بی تردید نمایه سازی همه آن ها در توانگروه نمایه سازی مرکز(که بودجه اندک و نیروی کمی دارد) مقدور نیست و چه بسا برایمراکز مهم و پُر بودجه نیز ممکن نباشد. ولی از باب قاعده ما لا یدرک کله لا یترککله، گروه نمایه سازی مرکز منابع مهم و اثر بخش مذاهب اسلامی (به آن مقداری که درکتابخانه دیجیتالی مهیا شده است) را در دستور نمایه سازی قرار داد و این نمایه سازیبه هر دو روش مزبور(تک اصطلاحی و ترکیبی) صورت گرفته است.

لطفا بفرمایید حجم نمایه های منابع کلام اسلامی در هر دو روش به چه مقدار بوده است؟

البته پیش از ارائه آمار و ارقام، لازم به یادآوری است آن تعداد منابعی که از جهت اتقان متن و سندیت و هم چنین از نظر معروفیت نویسنده، اولویت و اهمیت بیشتری داشته اند، به صورت ترکیبی و عمیق نمایه سازی شدند و بقیه منابع که اهمیت کمتری داشته اند، تنها به صورت تک اصطلاحی و غیر عمیق مورد نمایه قرار گرفته اند. اما آمار نمایه سازی منابع کلام اسلامی:

1) نمایه سازی ترکیبی عمیق:- حجم منابع نمایه شده حدود 80/000 صفحه الکترونیکی(300 کلمه ای) ، در 120 عنوان از منابع کلام اسلامی( 195 مجلد) می باشد.تعداد نمایه های ترکیبی:  67/348 مورد و تعداد اصطلاحات به کار گرفته شده: 22/288 عدد می باشد، که با محاسبه تکرار آن ها بالغ بر:  200/234 اصطلاح می باشد.

2) نمایه سازی تک اصطلاحی غیر عمیق:

حجم منابع نمایه شده: 1/606 جلد و تعداد اصطلاحات به کار گرفته شده: 14/900 عدد(تکراری) و بدون تکرار: 3/662 اصطلاح می باشد.

بنا بر این، از مجموع این دو روش بیش از 28/000 نمایه برای کتاب های کلام اسلامی به عمل آمده و علاوه بر آن، تعداد 1/165 پایان نامه های حوزوی نیز به صورت تک اصطلاحی نمایه شده اند.در واقع، با نمایه سازی منابع کلام اسلامی(اعم از کتاب و پایان نامه،به دو روش مزبور)، بزرگترین بانک اطلاعاتی موضوعی کلام اسلامی پدید آمده است و این افتخاری برای مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی و هم چنین پژوهشگاه دفتر تبلیغات اسلامی و کل حوزه علمیه قم می باشد.

 آیا برای عرضه و اشاعه آن نیز اقدامی انجام داده اید؟

گر چه عرضه و نشر محصولات مرکز بر عهده گروه پژوهشی نمایه نیست و مدیریت نظام های اطلاعاتی متولی آن است، ولی از باب «اهل البیت أدری بما فی البیت »، گروه نمایه سازی نیز اقداماتی به عمل آورده است. از جمله تمامی نمایه های منابع کلام اسلامی را در یک پروژه ای بررسی و موارد تکراری را حذف و مشکلات ویرایشی را بر طرف و مابقی را برای چاپ و نشر(مکتوب) آماده می نماید . فاز اول این پروژه سال قبل انجام شد و فاز دوم آن ان شاء الله امسال انجام و برای چاپ، به نشر پژوهشگاه تحویل خواهد شد. هم چنین از نظام های اطلاعاتی درخواست شد که برنامه نرم افزاری ویژه نمایه کلام اسلامی، همراه با اصطلاح نامه کلام و متن الکترونیکی منابع تهیه و تکثیر و توزیع کند، که هنوز اقدامات جدی به عمل نیامده است. اما پایان نامه های کلام اسلامی، در برنامه کتابداری«آذرخش» بارگذاری شده و جستجوگران می توانند از طریق سایت مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی(islamicdoc.org) آن را مشاهده نمایند.

چه محمل هایی برای نشر نمایه های کلام اسلامی پیشنهاد می نمایید؟

محمل های مختلفی مد نظر است. از جمله: ایجاد ویکی کلام اسلامی، ایجاد پایگاه تخصصی کلام اسلامی(همانند پایگاه تخصصی اصول فقه) که جامع فرهنگ نامه، اصطلاح نامه، نمایه، مقالات، پایان نامه و متن الکترونیکی منابع کلام اسلامی می باشد. هم چنین نشر مکتوب نمایه های کلام اسلامی به صورت موضوعی( مثلا نمایه های موضوع امامت در یک کتاب). علاوه بر همه آن ها تعبیه آن در یک برنامه نرم افزاری اینترنتی که همه بتوانند از آن استفاده کنند. مثلا می توان با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات هماهنگ نمود و این دستاورد بزرگ را در موتور جستجوی ایرانی «یوز» www.yooz.ir فعال سازی نمود.

 به عنوان آخرین سئوال بفرمایید هم اینک به نمایه سازی چه منابعی اشتغال دارید؟

بعد از پایان نمایه سازی منابع کلام اسلامی، نمایه منابع اخلاق اسلامی در دستور کار قرار گرفت و تا کنون حدود پنجاه در صد آن انجام یافته است. هم چنین برنامه و بودجه نمایه معارف مهدوی که از دو سال گذشته پیشنهاد داده شد و مورد تصویب پژوهشگاه هم قرار گرفت، مع الاسف هنوز بودجه آن ابلاغ نگردیده است، تا اقدامی برای آن صورت گیرد. گروه نمایه سازی منتظر تخصیص و ابلاغ بودجه آن است.با تشکر از وقتی که در اختیار سایت گذاشتید.

 
منبع:اختصاصی سایت مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی

• قبلی
• بعدی