مصاحبه ها

مصاحبه با وبسایت مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی در باره جایگاه نمایه در مدیریت اطلاعات

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي ( وابسته به معاونت پژوهشي دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم ) در راستاي مأموريت اصلي اش در مديريت اطلاعات اسلامي، اقدامات مختلف و متعددي انجام مي دهد که يکي از فعاليت هاي جدي و پُر طرف دار آن " نمايه سازي" است.
براي اطلاع بيشتر از فعاليت هاي مرکز در اين بخش، مصاحبه اي با مدير گروه پژوهشي نمايه سازي (حجت الاسلام و المسلمین سيد تقي واردي ) به عمل آورديم که در اختيار کاربران عزيز قرار مي دهيم . اميد است که بهانه اي شود براي نگاه بيشتر و جدي تر به مديريت اطلاعات اسلامي.

شاه بيکي - سايت ايسلاميک داک . مسئول اطلاع رساني

(7 بهمن 1388)

نمايه چيست و چه  جايگاهي در نظام هاي مديريت اطلاعات  دارد ؟

- نمايه که معادل واژه لاتيني " Index  " است، در اصل به معناي نشان دادن و خاطر نشان کردن مي باشد و در علم اطلاع رساني، سياهه نظام يافته کليد واژه هايي است که به منظور کمک به استفاده کنندگان در جايابي اطلاعات يک مدرک ساخته مي شود.
نمايه سازي(Indexing service) که يکي از رايج ترين شيوه هاي پذيرفته در سازماندهي اطلاعات در سطح جهان است، طبق استاندارد ايزو 5963 به معناي عمل توصيف يا شناسايي محتواي موضوعي يک مدرک مي باشد.
در واقع ثبت و ضبط محتواي اطلاعاتي مدارک با استفاده از روش هاي گوناگون به منظور سازماندهي اطلاعات به قصد سهولت بازيابي را نمايه سازي مي گويند.
در بين انواع نمايه ها ، نمايه موضوعي بخاطر مفيد بودن و کارسازتر بودن در تنظيم اطلاعات ، مقبوليت بيشتري يافت.
زيرا با اين روش مي توان محتواي کتاب هاي يک کتابخانه ( مانند : کتابخانه ملي ايران) ، يا موضوعات يک علم  ( مانند : علم کلام ) ،  يا مجموعه آثار يک انديشمند و نويسنده کثير الآثار ( مانند : شهيد مطهري ) را به گونه اي تنظيم  کرد که بازيابي آن به سهولت و بر اساس خواسته کاربر در اسرع زمان انجام يابد .
اما نمايه سازي موضوعي نيازمند يک ابزار ساختاري اطلاعاتي براي نظم بخشي اطلاعات است ؛ ابزارهاي متعددي تاکنون طراحي و تجربه و مورد استفاده قرار گرفته اند که " سرعنوان هاي موضوعي " از جمله آن ها بود ، و ليکن چنين ابزارهايي براي دانشمندان و فعالان اين عرصه اقناع کننده نبود ، تا اين که در دهه هاي اخير به " اصطلاح نامه ( Thesaurus ) " رهنمون شدند .
با تست ها و تجربياتي که از نمايه سازي منابع با استفاده از اصطلاح نامه به عمل آمد ، رضايت نسبي دانشمندان علم اطلاع رساني محقق گرديد و هم اينک همه اتفاق نظر دارند که نمايه سازي منابع با استفاده از اصطلاح نامه ، بسيار راهگشا و مفيد مي باشد و به همين جهت در عرصه کتابداري و اطلاع رساني جهاني هم اينک روش نمايه سازي منابع با استفاده از اصطلاح نامه به سرعت در حال فراگير شدن مي باشد.

نمايه سازي به چند دسته تقسيم مي شود ؟

- نمايه سازي از جهات مختلف قابل تقسيم و دسته بندي است. از جمله، در شيوه اخذ کليد واژه هاي نمايه اي به سه دسته تقسم مي گردد:

-    نمايه سازي آزاد
-    نمايه سازي طبيعي
-    نمايه سازي موضوعي
نمايه سازي آزاد و طبيعي هيچ کدام بر اساس اصطلاح نامه نمي باشد و فقط در نمايه سازي موضوعي امکان استفاده از اصطلاح نامه وجود دارد ، به اين صورت که نمايه ساز پس از مطالعه دقيق يک متن و تجزيه و تحليل آن ، موضوع استخراج شده را با اصطلاحاتي توصيف و يا  به قول نمايه سازان ترجمه مي کند .
البته ممکن است اصطلاحاتي که نمايه ساز به کار مي گيرد عيناً در متن سند وجود نداشته باشد و او با مطالعه و برداشت ذهني خويش آن ها را انتخاب کرده باشد .  همين امر مي تواند يکي از  امتيازهاي مهم نمايه موضوعي بر ساير نمايه ها باشد .

تفاوت نمايه سازي هاي آزاد و طبيعي با نمايه سازي موضوعي چيست ؟

- در نمايه سازي آزاد و طبيعي، نمايه ساز تنها حق انتخاب واژه ها و اصطلاحاتي را دارد که در متن سند موجود باشد و بازيابي اطلاعات نيز در اين روش ها طبعا به صورت لفظي است نه موضوعي .
اما در نمايه سازي موضوعي ، اطلاعات بر اساس نظمي خاص و با استفاده از واژگان کنترل شده ( از جمله مراعات اعم و اخص و اخذ واژه راجح در ترادف واژه هاي مشابه ) تنظيم مي گردد و در هنگام بازيابي اطلاعات نيز چنين لحاظ هايي در نظر گرفته مي شود تا به اطلاعات مطلوب و دلخواه دسترسي پيدا شود. به عنوان مثال براي متن زير :
" نادرشاه در زمان پادشاهي خود از ايران به هندوستان هجوم آورد و گوهرهاي گرانبهايي از معبد هاي دهلي غارت و به ايران منتقل نمود . "
در نمايه سازي آزاد و طبيعي اين متن ، نمايه ساز تنها مجاز است از واژه هايي چون : هندوستان ،  دهلي ، نادرشاه ، ايران ، گوهرها ، غارت  و ...؛ استفاده کند و در مقام بازيابي با همين واژگان بازيابي کند . در حالي که اگر مقداري از واژگان مزبور تغيير کند ، مثلا به جاي هندوستان از واژه هند ، يا به جاي نادر شاه از واژه بنيان گذار سلسله افشار ، يا به جاي معبدها از واژه هاي معابد و يا عبادت گاه ها استفاده شود ، کاربر در بازيابي  با مشکل روبرو مي گردد.
ولي در نمايه سازي موضوعي اين چنين نيست ، بلکه نمايه ساز بايد واژه هاي کنترل شده را ( که از قبل روابط آن ها برقرار و تکليف ترادف ها تعيين شده باشد ) انتخاب کند و در مقام بازيابي نيز دست کاربر باز و از طرق مختلف و متعدد مي تواند به چنين مطلبي دست يابد. بنا بر اين لازم نيست دقيقاً واژه هاي مزبور (هندوستان ،  دهلي ، نادرشاه ، ايران ، گوهرها ، غارت  و ...) انتخاب شوند بلکه بايد ببيند براي مثلا هندوستان چه واژه اي تعيين شده و همين طور بقيه .
علاوه بر اين، مي توان اصطلاحات را با يکديگر ترکيب کرد و به موضوع خاص تري دست پيدا کرد.

عامل انساني در نمايه سازي چقدر مؤثر است ؟

- نقش عامل انساني در نمايه سازي بسيار مهم است . فرايند نمايه سازي را مي توان به دو  مرحله به شرح ذيل تعريف كرد :
الف-  تحليل موضوعي :
يعني  يک نمايه ساز متني را به صورت جامع ، كامل و دقيق مطالعه  و سپس تحليل مي كند كه اين متن در چه موضوعي است و در تقسيم بندي موضوعي در کدام يک از رشته هاي فرهنگي ، سياسي ، اجتماعي و عقيدتي جا مي گيرد و سپس مشخص مي کند كه آيا اين مقدار از حجم سند بار اطلاعاتي و ارزش نمايه سازي دارد يا نه و چه مقدار امكان عميق شدن در آن وجود دارد ؟
البته همه اين ها بستگي به دو شاخصه اصلي دارد :
1- سياست سازماني كه امر نمايه سازي را انجام مي دهد.
زيرا اين سازمان متولي امر نمايه سازي است كه تصميم مي گيرد نمايه سازي يك سند ، به چه صورتي انجام يابد . به صورت جامع نگر باشد يا جزء نگر ؟ تفصيلي باشد يا اجمالي ؟ کم عمق باشد يا با عمق بيشتر ؟
چون يک وقت سازماني تصميم مي گيرد کتابي به عنوان هسته نمايه شود . مثلا کتابي چون نهج البلاغه در دستور کار قرار گيرد. طبعا بايد به صورت جامع نگر و تفصيلي و با عمق بيشتر نمايه شود.
اما گاهي کتابي در شرح نهج البلاغه در دستور کار قرار مي گيرد که چنين دقت هايي را لازم ندارد.
2-    سطح  علمي و فهم شخصي نمايه ساز .
منابعي كه جهت نمايه سازي در اختيار يک محقق قرار مي گيرد بايد با تخصص علمي او سنخيت داشته باشد و توان تحليل مطلب و دانش نمايه سازي و استفاده از اصطلاح نامه را در حد مقبول داشته باشد.
ب – ترجمه و توصيف :
يعني پس از مطالعه سند و تحليل آن بايد براي انتخاب اصطلاحات مورد نظر اقدام نمايد.
گاهي اتفاق مي افتد که  اين مرحله ، كار نمايه سازي را مشكل کند . زيرا  افرادي هستند كه در فهم سند و تحليل آن توان کافي دارند ولي قوت آنان در ترجمه و توصيف آن اندک است و در انتخاب اصطلاح عام يا خاص و يا بين خاص و اخص و هم چنين بين اصطلاحات مترادف دچار ترديد و اشتباه گردند و نمايه مطلوبي را ارائه نکنند .
به همين جهت ، نمايه سازان علاوه بر فن نمايه سازي ، بايد  با اصطلاحات و اصطلاح نامه نويسي نيز آشنايي داشته باشند . از اصطلاحات و انواع روابط بين آن ها مانند رابطه كل و  جزء ، اعم و اخص و رابطه وابسته اطلاع كافي داشته باشند و بهترين و خاصترين اصطلاح را براي نمايه ها انتخاب كنند . همه اين ها نشان مي دهد که عامل نيروي انساني در نمايه سازي منابع، اهميت بسزايي دارد.

چند درصد احتمال اشتباه در انتخاب نمايه ها براي يك مفهوم وجود دارد و آيا نمايه هاي انتخابي مورد بازبيني قرار مي گيرند يا خير ؟

- در حوزه علميه قم ، مركز اطلاعات و مدارك اسلامي نخستين مركزي است كه اقدام به نمايه سازي منابع اسلامي نموده است . به همين جهت آزمون و خطا در كار آن زياد بوده و نمايه هايي كه در سالهاي 75- 1368 روي مجموعه آثار شهيد مطهري ، مجلات و نشريات کشور انجام شده بي عيب و اشكال نيست و اكنون كه آن ها را نگاه مي كنيم، برخي از آن ها  مورد پسند واقع نمي شوند . اما در دو سه سال اخير ، مركز با رويکرد جديد اقدام به نمايه سازي منابع اسلامي نموده که بسيار قابل توجه مي باشد .
نمايه سازي در اين مركز فرآيند خاصي دارد ؛  ابتدا نمايه سازي يك منبع به شخصي كه در آن زمينه تخصص يا حداقل آشنايي كامل داشته باشد واگذار مي شود و آن محقق با توجه به دوره نمايه سازي كه از قبل گذرانده كار را انجام مي دهد .
در مرحله دوم ، شخصي كه تجربه و مهارت بيشتري نسبت به شخص اول دارد كار را كنترل مي كند و بدون اين که دخل و تصرفي در آن کرده و يا تغييري ايجاد كند ، گزارشي کتبي تهيه و به مدير نمايه سازي ارائه مي کند و سپس کنترل کننده ديگري آن را مجددا کنترل و موارد صحيح را اعمال مي کند و يک نمايه بايسته اي را ارائه مي نمايد.
به همين جهت نمايه هاي فعلي از دقت بالايي برخوردارند ؛ گرچه بدون خطا نيستند ولي احتمال خطا در آن ها اندک است .

پيشرفت کار نمايه سازي در مرکز چگونه است؟

- در اين مرکز  سه گونه نمايه سازي انجام مي شود  :
1.    نمايه سازي موضوعي منابع هسته .
مجموعه اي از منابع كه بر اساس تشخيص شوراي علمي نمايه سازي به عنوان منابع اصلي (و يا هسته) در يک رشته علمي معرفي مي شوند که بايد به صورت جامع نگري و عميق نمايه سازي گردند كه اين امر مستلزم دقت و صرف زمان و هزينه  زيادي است .

2.    نمايه سازي منابع غير هسته .
منابعي که از نظر شوراي علمي گروه نمايه سازي قابليت و صلاحيت نمايه شدن را داشته باشند ولي به عنوان هسته شناخته نشوند ، در اين گونه منابع طبق روش معمول نمايه سازي مي شود ولي با عمق کمتر و به صورت جزء نگري.
3.    فهرست نويسي تحليلي – موضوعي
يعني نمايه ساز در حد کلي سندي را مطالعه و موضوعات آن را نمايه مي کند.
بدين گونه که يک محقق سند مورد نظر را از ابتدا تا انتها مطالعه و بررسي كرده و مشخص مي كند که اين سند شامل چند موضوع است و موضوعات آن را به صورت خاص نمايه مي کند.
هر سندي معمولاً يك موضوع جامع و كامل دارد ولي مهم اين است که موضوعات خاص تر و پايين تر آن نيز شناخته و معرفي شوند . به عنوان مثال سندي در موضوع معاد به نمايه ساز داده مي شود و از وي خواسته مي شود که موضوعات خاص تر و ريزتر آن را بشناسداست . نمايه ساز هنگامي که اين سند را مطالعه مي کند مي بيند موضوعات خاص تري چون :  معاد جسماني ، معاد روحاني ، عالم برزخ ، عالم مثالي ، عالم قيامت ، حساب و كتاب و ... در اين سند وجود دارد و لاجرم همه آن ها را به موضوع اصلي مي افزايد .
البته محدوديتي در تعداد موضوعات نيست؛ هر تعدادي كه نياز باشد بايد نمايه شود .
بر اين اساس ، کار نمايه منابع هسته که وقت بيشتر و بودجه زيادتري نياز دارند ، نسبت به دو کار ديگر نمايه سازي پيشرفت کمتري دارند . اما پيشرفت فهرست نويسي تحليلي – موضوعي قابل قبول است و پشرفت نمايه منابع هسته نيز در حد مقبول مي باشد.

آيا نمايه سازي با فهرست نويسي تحليلي – موضوعي تداخل كاري ندارد ؟

- خير ، تداخل کاري وجود ندارد . زيرا هر يک از آن دو سازکار جداگانه اي دارند.
در نمايه سازي ، از ترکيب اصطلاحات متعدد و يا واژه هاي کليدي لازم استفاده مي شود و از مجموع آن ها يک چکيده مانندي حاصل مي گردد و کاربر را به راحتي به موضوع مورد نظر مي رساند.
ولي در فهرست نويسي تحليلي – موضوعي تنها از يک اصطلاح استفاده مي شود و ترکيب واژه ها در آن مفهومي ندارد.
اصولا فهرست نويسي منابع به چند صورت انجام مي گيرد که ذيلا به آن ها اشاره مي کنم :
الف ) توصيفي
ب ) موضوعي
ج ) تحليلي – موضوعي
مورد اول در خصوص ويژگي هاي پيراموني کتاب است ولي دو مورد بعدي در خصوص محتوا و موضوعات دروني کتاب مي باشد. منتهي با اين تفاوت که در موضوعي تنها به موضوع کلي و اصلي کتاب اشاره مي شود ولي در تحليلي – موضوعي ، به موضوعات اصلي و فرعي نيز پرداخته مي شود ولي در هردو قسمت از تک اصطلاح استفاده مي شود و هيچ تلاشي براي ترکيب آن ها به عمل نمي آيد.
به هرحال شباهت هايي بين نمايه سازي موضوعي و فهرست نويسي تحليلي – موضوعي وجود دارد و بدين جهت امکان انجام فهرست نويسي تحليلي – موضوعي در گروه نمايه سازي مي باشد. البته اين امر بستگي به تصميم رياست محترم مركز دارد که اين کار را به كدام يک از دو گروه نمايه سازي و فهرست نويسي محول کند.

در بازيابي اطلاعات بهتر است از تك اصطلاح استفاده شود يا از اصطلاحات تركيبي ؟ هم چنين آيا جستجو  در نرم افزار مربوطه به صورت لفظي انجام مي شود ؟

- آقاي لنکستر ( پدر نمايه سازي نوين ) در كتابي كه در مورد نمايه سازي نوشته ، معتقد است كه هر مقدار كليدواژه ها يا اصطلاحات نمايه ها زيادتر باشد، يعني در انتخاب اصطلاحات روش جامع نگري در پيش بگيريم ، بازيابي اطلاعات از راه هاي گوناگون ميسورتر و راحت تر  انجام مي گردد. منتهي با اين تفاوت که اگر از اصطلاحات کمتري استفاده شود ، حجم اطلاعات بازيابي شده زيادتر مي گردد ولي اگر از اصطلاحات زيادتر استفاده شود ، حجم اطلاعات بازيابي شده کمتر مي گردد.
به عنوان مثال در يک پايگاه اطلاعاتي ، اگر بخواهيم اين موضوع را بازيابي کنيم  : ديدگاه علامه حلي در مورد قمار .
اگر فقط اصطلاح " قمار " را انتخاب کنيم ،  تمام مطالب مربوط به  قمار ، اعم از احاديث  ،  نقد و ديدگاه هاي اشخاص در مورد قمار ، چگونگي قمار و  انواع آن بازيابي مي شود. در نتيجه  براي يافتن ديدگاه علامه حلي در مورد قمار  مقداري با مشكل روبرو مي گرديم.
اگر جستجوي ما در فضاي اينترنتي باشد ، اين مشکل مضاعف مي گردد ، زيرا يک باره با هزار ها مطلب در مورد قمار روبرو مي گرديم و پيدا کردن ديدگاه علامه حلي در مورد قمار را از ميان انبوه اطلاعات بسيار مشکل مي گردد.
پيشنهاد ما اين است كه هر تعداد اصطلاح كه نياز است و در بازيابي مي تواند کمک کند ، انتخاب گردد. در مثال مذكور هر سه اصطلاح ": قمار ، علامه حلي و ديدگاه "  وارد شوند تا کاربر بتواند با ترکيب آن ها به مطلب مورد نظر خويش برسد.
البته توجه داشته باشيم كه همه اصطلاحات مورد نياز ما در نمايه سازي ، اصطلاحات علمي نيستند . اصولا اصطلاحات را مي توان به سه دسته تقسيم کرد :
1)    اصطلاحات علمي.
يعني اصطلاحاتي که مربوط به يك علم بوده و در ساختار آن قرار مي گيرند. مثلا همين واژه "  قمار " كه جايگاهش در علم فقه است و بحث آن در مکاسب محرمه مي آيد. البته در علوم ديگر نيز جايگاهي دارد که فعلا مورد بحث ما نيستند.

2)    اصطلاحات أعلام يا اسامي شخصيت هاي حقيقي و حقوقي ، مانند علامه حلي يا کتابخانه ملي.
3)    اصطلاحات چك ليستي . يعني اصطلاحاتي كه در بيش از يك علم مورد استفاده قرار مي گيرند. مانند كلماتي چون  " ديدگاه ، اقسام ، تعريف " .
در واقع اين ها اصطلاحات كمكي اند كه براي بهتر نشان دادن نمايه ها استفاده مي شوند . به كارگيري اين اصطلاحات باعث مي شود اطلاعات خاص تر و بهتري در بازيابي بدست آيد .
همه اين ها بر اساس بازيابي واژه اي اطلاعات است .
اما علاوه بر آن ، بازيابي اصطلاح نامه اي نيز وجود دارد كه از اين طريق خيلي بيشتر و بهتر مي توان اطلاعات را بازيابي کرد .
به هر حال در مقام بازيابي ، از طرق مختلف از جمله تركيب اصطلاحات ، تك اصطلاح ، اصطلاح نامه اي و درختواره اصطلاح مي توان به اطلاعات دسترسي پيدا کرد .
اما در نحوه بازيابي اطلاعات ، گرچه جستجوي لفظي و کلمه اي مي تواند کمک فراواني نمايد ، اما هيچ گاه به پاي جستجوي موضوعي نمي رسد.
در بين تمامي مراکز دست اندرکار در تنظيم اطلاعات منابع ، نام مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي ، در موضوعي نمودن کارهاي پژوهشي و بازيابي هدفمند آن ها مي درخشد و در اين ارتباط کارهاي بايسته و شايسته اي انجام داده است.

در مورد ساختار گروه نمايه سازي و جايگاه آن در مركز ، توضيح دهيد .

- ساختار گروه نمايه سازي بدين صورت است : الف : مدير گروه  ب : شوراي علمي گروه  ج : کارشناسان گروه  د : دبير گروه   ه : گروه پروژه ها .
اما جايگاه آن در مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي، يکي از گروه هاي پژوهشي و  سابقه دار اين مرکز مي باشد.
توضيحاً اين که از آغاز به کار مرکز ، دو گروه پژوهشي از سوي معاونت پژوهشي دفتر تبليغات اسلامي به اين مركز اختصاص يافت . يك گروه با عنوان اصطلاح نامه و فرهنگ نامه و گروه دوم با عنوان نمايه سازي و فهرست نويسي. هر دو گروه در مديريت ساماندهي مركز جاي داشتند .
با رايزني هايي  كه مسئولين مركز با مسئولين پژوهشگاه و معاونت پژوهشي و حتي رياست محترم دفتر تبليغات اسلامي به عمل آوردند ، به اين نتيجه رسيدند كه اين دو گروه را به چهار گروه تفكيك كنند تا كارها بهتر ، بيشتر و منظم تر انجام شود . لذا در حال حاضر ، چهارگروه پژوهشي در مركز ايجاد شده كه از استقلال بيشتري برخوردارند و هر گروه مي تواند رأساً مأموريت هاي مربوط به خود را انجام دهد . آن چهار گروه عبارتند از :
-    اصطلاح نامه
-    فرهنگ نامه
-    نمايه سازي
-    فهرست نويسي
الحمد لله گروه نمايه سازي از موقعيت ممتازي برخوردار است و نگاه مسئولان معاونت پژوهشي و کل دفتر تبليغات اسلامي نسبت به آن مثبت است.

اگر امکان دارد همكاران خود ( اعم از قديمي ها كه باتجربه ترند  و همچنين جديدتر ها ) را معرفي نماييد .

- همکاران ما در گروه نمايه سازي بدين قرارند:
1)    شوراي علمي گروه : حجج اسلام آقايان : حسين حسن زاده ، سيد تقي واردي ، عبد الرحيم سليماني ، سيد مهدي نظامي ، محمد علي غلامي ( و برخي از متخصصان و کارشناساني که به مناسبت موضوع دعوت مي شوند )
2)    عضو هيئت علمي گروه :حجت الاسلام سيد مهدي نظامي
3)    دبير گروه : حجت الاسلام  حمزه اسعدي
4)    محققان قرارداد ساعتي : حجج اسلام آقايان: محمد علي غلامي ، علي رحيمي ، غلامرضا مرادي و دكتر فرهاد محمدي نژاد ( البته حجت الاسلام  دكتر سعيد مسعودي نيز از اين گروه بودند كه سه چهار ماه پيش به رحمت ايزدي پيوستند )
5)    محققان پروژه اي : حجج اسلام آقايان: عبد العلي دهقاني ، احمد خيرخواه ، مهدي خاتم كوه ، محمود ذوقي ، محمود نياکان و مهدي نوروزي  

فرق نمايه سازي هاي مركز اطلاعات و مدارك اسلامي با ديگر مراكز چيست ؟ آيا تفاوت اساسي در زبان كنترل شده بين ما و ديگران وجود دارد ؟

- نمايه سازي موضوعي به نحوي كه فعلا در مركز اطلاعات و مدارك اسلامي انجام  مي شود ، در ساير مراکز پژوهشي حوزه علميه مشاهده نمي شود و سابقا تنها در مركزي به نام بنياد تاريخ شعبه قم نمايه سازي انجام مي شد . آنها مجلاتي را كه در زمينه تاريخ انقلاب اسلامي و حوادث انقلاب بود ، نمايه سازي مي كردند ، چند جلد كتاب نيز از اين نمايه چاپ و منتشر شد . ولي اطلاع جديدي از ادامه کار آنها ندارم.
اما در تهران  يكي دو مركز، كار نمايه سازي انجام مي دهند که معروف ترين و مؤثر ترين آن ها مرکز  اسناد و مدارك علمي ايران است كه به نام پژوهشگاه علوم و فن آوري تغيير نام يافته است .
اما در عرصه نرم افزاري و اينترنتي ، در تمام پايگاه هاي اطلاعاتي که تا کنون تهيه و عرضه شده اند ،  چيزي به عنوان نمايه سازي موضوعي به چشم نمي خورد.
اما بخش هاي پژوهشي دفتر تبليغات اسلامي تلاششان بر اين است که تمامي کارهاي خود را به صورت موضوعي انجام دهند و نمايه سازي موضوعي منابع علوم اسلامي ، فعلا تنها در مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي انجام مي گيرد.

تاريخچه اقدامات انجام شده در مركز و پروژه هاي قديم و جديدگروه را بيان  فرماييد .

- نمايه سازي در اين مركز سه دوره داشته است :
1.  دوره ابتدايي . در اين دوره  بنده به همراه چند نفر از دوستان نمايه ساز  – مانند آقايان: ميرعمادي ، موسوي زنجاني ، بقايري پور ،  عسگري يزدي و ... – پس از انجام مطالعات شخصي و گذراندن دوره هاي آموزشي در تهران و قم ،  نمايه سازي را از روزنامه ها شروع كرديم . چون در روزنامه ها همه نوع اطلاعات وجود دارد، كار نمايه آن ها سخت تر است . بعد از روزنامه ها  نسبت به نمايه سازي مجلات نيز اقدام كرديم. همزمان نمايه سازي يك سري از مجموعه آثار انديشوران مانند مجموعه آثار شهيد مطهري ، مقام معظم رهبري ، آيت الله جوادي آملي و علامه حسن زاده آملي نيز به صورت آزمايشي در دستور کار قرار گرفت.
در اين بين با مشكل "كليدواژه" يا " اصطلاح کنترل شده " مواجه شديم و با وجود اينكه گروهي خاص براي حل اين مسئله تشكيل شده بود، ولي کار به راحتي پيش نمي رفت. نهايتا به اين نتيجه رسيديم كه كار نمايه سازي را موقتا تعطيل و به امر اصطلاح نامه نويسي بپردازيم . از همان زمان کار اصطلاح نامه نويسي با مديريت حجت الاسلام والمسلمين يعقوب نژاد آغاز و به مرور زمان به مراحل شکوفايي خود رسيد .
2.   دوره مياني.  از سال 1375 تا 1382 نمايه سازي مرکز محدود شده بود به برخي از مجلات دفتر تبليغات اسلامي و در کنار آن تعدادي از آثار خطيب توانا حجت الاسلام والمسلمين مرحوم فلسفي نيز نمايه شد و با نام " خطيب "  در قالب يک نرم توزيع گرديد.
3.   دوره نمايه سازي تخصصي . در اين دوره، نمايه سازي منابع وارد فاز جديدي شد و گام هاي مهم تر و مفيدتري برداشت. اين دوره از سال هاي 1382  شروع شد و نخستين منابعي که در دستور نمايه سازي قرار گرفتند  ، منابع  علم اصول بودند که تعداد 120 جلد از اين منابع بر اساس اصطلاح نامه جامع علوم اسلامي نمايه سازي شدند.
نمايه هاي منابع علم اصول در کنار ساير اطلاعات مربوط به اين علم ، در قالب نرم افزاري به نام " پايگاه تخصصي اصول فقه " تهيه و توزيع شد و مورد استقبال روحانيان و طلاب حوزه و ساير پژوهنگان علم اصول قرار گرفت.
لذا جمع آوري انواع اطلاعاتي كه در اين زمينه براي پايگاه لازم بود به قسمتهاي مختلف مربوطه سپرده شد .بخشهاي اصطلاح نامه ، فرهنگ نامه و نمايه سازي بايد منابع موردنياز خود را فراهم مي كردند .
پروژه بعدي ، نمايه سازي منابع علوم قرآني بود که از سال1386 آغاز و اوائل 1388  به اتمام رسيد . هم اينک نمايه سازي آن آماده است و لي بقيه بخش هاي آن از جمله متن هاي الكترونيكي آن ها در حال اتمام است .
لازم به ذکر است که اطلاعات جانبي ديگر مانند پايان نامه ها ، سايت ها و مقالات علوم قرآني را جمع آوري ، موضوع بندي و در حال تکميل شدن مي باشند.

اما پروژه مهم ديگر که در دست اقدام است  ، نمايه منابع كلام اسلامي است كه نمايه آن در حال اتمام است و %80 كارآن  انجام شده است . قريب به يک صد منبع اصلي کلام اسلامي ( اعم از منابع شيعه و اهل سنت ) در اين  پروژه  با همان سياست جامع نگري و اخص گرايي قرار گرفته است. اميد است تا پايان سال جاري نمايه تمام منابع مورد نظر به اتمام برسد.

در پروژه علوم قرآني چند كتاب نمايه شده و چه تعداد نمايه براي آن ها زده شده است ؟ هم چنين از محققين زبده اي كه پس از سال ها كار در مركز تجربه خوبي كسب نموده اند چند نفر و چه مقدار ساعت براي نمايه سازي استفاده شده است ؟

- اين پاسخ را به  صورت اجمال عرض مي كنم : از منابع هسته علوم قرآني تعداد 50 جلد را  مورد نمايه سازي قرار داديم که برخي از آن ها ( مانند البرهان و التمهيد ) در خصوص علوم قرآني اند ولي برخي ديگر در مقدمه کتب معروف تفسيري قرار دارند که تلاش شده تنها همان بخش علوم قرآني را نمايه کنيم و بقيه را به وقت ديگر واگذاشتيم.
کتاب هايي که براي نمايه سازي انتخاب شده اند ، کتاب هاي اصلي و هسته در اين رشته مي باشند که هم از منابع شيعه مي باشند و هم از منابع اهل سنت.
البته در کنار نمايه سازي موضوعي ، نمايه ديگري به نام فهرست تحليلي – موضوعي نيز داريم که در 140 عنوان در بيش از  500 جلد از منابع علوم قرآني را به اين روش انجام داديم .
براي نمايه سازي علوم قرآني حدوداً  دو سال ( 1386 و 1387) زمان برد و  در مجموع حدود هشت نفر با روزي نزديک به شش ساعت وقت مفيد در اين پروژه كار كردند.
نرم افزار " التمهيد" – که بخشي از نمايه علوم قرآني است- مجموعه  كتاب هاي ده جلدي التمهيد آيت الله معرفت بوده که  از پايگاه تخصصي علوم قرآني تفكيك و به صورت جداگانه عرضه گرديد . اين ده جلد كتاب در پروژه نمايه علوم قرآني نيز هست با اين تفاوت كه يك سري اطلاعات جانبي مانند زندگي نامه ، سخنراني ها ، فيلم ها و مقالات علامه آيت الله معرفت نيز در اين نرم افزار گنجانده شده است .
درباره شخصيت علامه معرفت، مي طلبد كه نمايه سازي جداگانه اي در مجموعه آثار ايشان داشته باشيم .چون ايشان كتب زيادي در بخش هاي تفسير قرآن و فقه دارند كه اگر بخواهيم نمايه سازي كنيم لزوماً در بخش نمايه سازي مجموعه آثاري ، مانند مجموعه آثار شهيد مطهري قرار مي گيرد . نمايه سازي مجموعه آثار علامه معرفت به صورت پيشنهاد مطرح گرديده كه هنوز تصويب نشده است .

در نمايه سازي علم كلام و علوم قرآني ، چه  تفاوتي از جهت كاري وجود دارد ؟

- تفاوتي در اصل کار نمايه سازي نيست و ليکن منابعي که براي علم کلام در نظر گرفته شده اند، معمولا تخصصي تر و سنگين تر از منابع علوم قرآني مي باشند.
پيش از شروع نمايه سازي علم کلام ، در ارديبهشت سال 1387 ، حدود شش نفر از طلاب جوان و مستعد براي كار در بخش نمايه سازي و  شش نفر ديگر براي كار در بخش اصطلاح نامه نويسي را آموزش داده و پس از تست و تمرين ، آنان را جذب و به کار مشغول نموديم .
اين تعداد به صورت قرارداد پروژه اي جذب و مشغول به کار شدند و چون با منابع علم کلام نمايه سازي  شروع کردند ، طبعا كار شان مقداري سخت و داراي مشکلاتي بود ، وليکن نيروهاي زبده و با تجربه و قديمي نمايه سازي آنان را کمک و کارشان را کنترل و تحت نظر گرفتند و آن ها را از اين مرحله عبور دادند.
بدين جهت تفاوتي از جهت سهولت و صعوبت کار در بين نمايه سازي منابع علوم قرآني و علم کلام وجود داشت.
ولي از جهت سرعت کار ، به خاطر بهره مندي از نيروهاي پروژه اي در نمايه سازي علم کلام ، کار در اين رشته سريع تر و زودتر به مرحله پاياني نزديک مي شود و اين حالت در نمايه سازي علوم قرآني به علت عدم بهره مندي از نيروهاي پروژه اي طولاني تر بود.

با توجه به اينكه  نمايه سازي منابع کلام اسلامي در حال اتمام است ، پروژه بعدي گروه نمايه سازي چيست ؟

- كار بعدي نمايه سازي، منابع  اخلاق اسلامي است و چند ماهي است كه پيرامون آن مشغول مطالعه و بررسي هستيم . طي برگزاري جلسات متعدد شوراي علمي  ، يك سري از كتاب هاي اخلاق اسلامي براي نمايه سازي تعيين شدند كه آن ها را به دو دسته تقسيم كرديم .
هم اينک مسئول گروه پروژه اخلاق اسلامي در صدد  مهيا نمودن مقدمات كار است ، منابع الكترونيكي مورد نياز را از کتابخانه ديجيتال تهيه نموده و در صورت عدم وجود آن ها در کتابخانه ديجيتالي نسبت به تايپ آن ها اقدام مي كند .
البته با توجه به اينكه هنوز بودجه پروژه اخلاق را دريافت نکرده ايم ، احتمال دارد كار اخلاق اسلامي را در سال آينده شروع کنيم و شايد امسال مقداري را به صورت رقيق آغاز كرده وانشاءالله در سال آينده با جدّيت  بيشتري ادامه دهيم .

آيا برنامه اي مبني بر افزايش نيروي انساني و بالا بردن سطوح كاري در مركز جهت تسريع امر نمايه سازي كتب علوم اسلامي وجود دارد ؟

- رياست محترم مركز تاکيد دارند كه تدبيري انديشه شود تا كار نمايه سازي پيشرفت بيشتري داشته باشد ؛ به اين ترتيب كه نمايه سازي موضوعي با دقت بالا و با شيوه جامع نگري را به تعداد كم تري از كتاب ها اختصاص بدهيم و كتاب هاي ديگر آن رشته را به صورت جزئي نگري نمايه سازي کنيم و يا به صورت تحليلي- موضوعي تنظيم کنيم تا نمود بيشتر و بهتري در کار پديد آيد.
حقيقتش اين است اگر بخواهيم  علوم اسلامي را  بر اساس اصطلاح نامه ، نمايه سازي  كنيم  مستلزم اين است که تمام منابع علوم اسلامي را در دستور نمايه سازي دقيق قرار دهيم ، ولي چنين چيزي هم اينک براي ما مقدور نيست. هم از جهت نيروي انساني متخصص ، هم از جهت بودجه لازم و هم از جهت فرصت کافي فعلا زمينه مهيا نيست و لاجرم بايد برنامه ريزي و زمان بندي كرد و از حداقل هاي موجود بهره گرفت تا به تدريج به ايده هاي اصلي دست يافت.
به عنوان مثال ، در نمايه سازي منابع علم كلام  ، حدود پنجاه کتاب کلامي را به عنوان هسته کلام انتخاب و با دقت بالا و به روش جامع نگري نمايه سازي كنيم ، بقيه را به صورت جزء نگري و يا به صورت تحليلي –  موضوعي تنظيم کنيم ، بعد از اين اگر مؤسسه يا مرکزي ادامه كار را بر عهده گرفت فبها المراد ؛ اما اگر کسي در اين وادي وارد نشد ، در فرصت هاي بعدي و با استفاده از تجربه نيروها ، کار را در فازهاي بعدي ادامه دهيم .
بنابراين، فعلاً تصميمي مبني بر اضافه كردن نيرو تا سال آينده براي کار نمايه سازي نداريم . ولي ظاهرا چاره اي جز افزودن نيرو در سال هاي بعدي نيست. زيرا بايد خودمان آماده کنيم تا در مواقع نياز ، بتوانيم به ماموريت هايي که به ما واگذار مي شود به راحتي انجام دهيم و اظهار عجز و نا تواني نکنيم.

 در پايان ، اگر مطلبي در مورد برنامه هاي آينده يا موارد ديگري ناگفته باقي مانده است لطفاً توضيح دهيد .

- پس از تقدير و تشکر از زحمات جنابعالي و دوستان و همکارانتان در تهيه اين مصاحبه ، دو نكته لازم به يادآوري است که به استحضار مي رسانم :

1)    نمايه سازي منابع و اطلاعات موجود ، يک ضرورت عصر حاضر است که در جامعه اسلامي ما ، به ويژه در حوزه علميه قم كه ام القراي جهان تشيع است بايد ترويج و فرهنگ سازي شود و همه به سمت و سوي آن  بروند تا در آينده نزديک بتوانيم از اطلاعات دسته بندي شده و منظم استفاده کنيم.
2)    از مسئول محترم مركز و مسئولين محترم پژوهشگاه و دفتر تبليغات در خواست مي كنم جهت ارائه بهتر كارها و زحمات دوستان در اين مركز ، همت  بيشتري در نشر و توزيع محصولات مبذول نمايند.
بسا در برخي از مراکز كارهاي معمولي را با جلوه هاي زيبا ، اطلاع رساني زياد و تبليغات گسترده اي ارائه مي کنند. اما در اين مركز و در دفتر تبليغات ، كارهاي موضوعي خوبي كه بسيار دقيق ، سخت ، زمان بر و پرهزينه مي باشند   انجام مي شود  ولي مع الاسف در بروز و ظهور بهتر آن ها همت چنداني صورت نمي گيرد . از فضاهاي مجازي ، الکترونيکي و ديجيتالي مجموعه دفتر تبليغات اسلامي در کنار نشر مکتوب بايد استفاده هاي بهينه تري انجام گيرد.
به عنوان مثال ، چه اشکالي دارد همين نمايه هاي انجام شده ( از جمله نمايه آثار شهيد مطهري ) در سايت هاي مركز اطلاعات و مدارک اسلامي ( مانند شبکه شارح و سايت ايسلاميک داک ) يا در سايت هاي مجموعه دفتر تبليغات اسلامي ( مانند شبکه بلاغ و سمتا ) به نمايش درآمده و کاربران از آن ها استفاده کنند ؟
لازم به ذکر است : کارهايي که نمايه سازي مي شوند ، بهترين شيوه ارائه آن ها از طريق پايگاه هاي تخصصي (اعم از اينترنتي و نرم افزاري ) مي باشند و ارائه مکتوب آن ها چندان مطلوب نيست. زيرا اگر تنها چکيده اي از آن ها و يا بخش هايي از آن ها آورده شود، ناقص مي باشند و اگر همه آنها آورده شوند، حجم زيادي را مي طلبد. مثلا اگر بخواهيم مجموعه آثار شهيد مطهري را که نمايه سازي کرديم ، تمام نمايه ها را از تمام طرق بازيابي اطلاعات چاپ و منتشر کنيم، نياز به چند صد جلد کتاب دارد و اين مقرون به صرفه نيست.
سايت هاي ايسلاميک داک، شارح و بلاغ مناسب ترين محمل براي عرضه نمايه هاي مرکز اطلاعات و مدارک اسلامي مي توانند باشند.
در پايان از رياست محترم مرکز که چنين امکاناتي را فراهم و با سعه صدر پيگير کار نمايه سازي مي باشد و از تمام محققان و نمايه سازان پرتلاش مرکز که کارهاي مهم و ارزشمندي را عرضه کرده اند، تقدير و تشکر مي کنم.

• قبلی
• بعدی