فقهی و اصولی

مدیریت اطلاعات/ مقاله رویکردشناسی بازنمایی اطلاعات دانش فقه

بسمه تعالی

رویکردشناسی بازنمایی اطلاعات دانش فقه

سید تقی واردی

عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

مدیر گروه پژوهشی سازماندهی اطلاعات و مدارک

(مجله الکترونیکی مدیریت دانش اسلامی، شماره 3- سال دوم، شماره 1- ، بهار و تابستان 1399، ص 8 تا 39)

چکیده

دانش فقه به خاطر گستردگی ساختاری و فزونی تولید اطلاعات از یک سو و نیاز به آن از سوی دیگر، نیاز به مدیریت اطلاعات از طریق بازنمایی اطلاعات دارد. ولیکن بازنمایی اطلاعات به خاطر شمول عنوان آن بین حداقلی و حداکثری، نیاز به تنقیح مفهوم، روش­ها و رویکردهای عملیاتی دارد، که هر کدام نیاز به بحث و بررسی مستقل دارد. اما این پژوهش که از جهت گردآوری، کتابخانه­ای و از جهت مطالعات، توصیفی با رویکرد تحلیلی و بر اساس هدف، کاربردی است، با هدف تبیین و شفاف­سازی رویکردهای نمایه­سازی، در صدد بررسی گرایش­های مختلف بازنمایی اطلاعات است و آن را از دو جهت مورد شناسایی و بررسی قرار داده است: اول از جهت گرایش بازنمایی اطلاعات و دوم از جهت محتوای بازنمایی اطلاعات. در گرایش بازنمایی اطلاعات، سه رویکرد به نام­های: رویکرد مدرک گرا، رویکرد کاربر گرا و رویکرد حوزه گرا وجود دارد که برای مدیریت اطلاعات دانش فقه، رویکرد حوزه گرا لازم­تر است. در محتوای بازنمایی اطلاعات نیز سه رویکرد به نام­های: رویکرد واژگانی، رویکرد موضوعی و رویکرد استنادی وجود دارد که بهترین رویکرد بازنمایی دانش فقه رویکرد موضوعی معرفی شده است.

کلیدواژه­ها: رویکردها، بازنمایی اطلاعات، نمایه سازی، نمایه موضوعی، نمایه استنادی، دانش فقه

مقدمه

دانش فقه، از یک جانب علمی است گسترده دامن با تمام ضوابط و خصوصیات لازم هر دانش بشری و از جانب دیگر موضوع اصلی آن افعال و کردار انسان­ها است و شمولیتش بر همه افراد کامل و تام است و بدین جهات بیش از علوم دیگر بشری مورد نیاز مکلفین، به ویژه پژوهشگران، اساتید، مجتهدان، دانش­پژوهان و عامه متدیّنان اسلامی است. ولیکن اطلاعات آن در انواع منابع(مانند: کتاب، نشریه، مجله، پایان نامه، طرح­ پژوهشی، گزارش علمی و غیره) و در گونه­های متعدد انتشاراتی(مکتوب و الکترونیکی) و در دسترسی­های متفاوت(آفلاین وآنلاین)، پراکنده­اند و تجمیع و ذخیره سازی آن­ها نیز نه تنها خدمتی به جویندگان اطلاعات فقهی نمی­کند، بلکه موجب درهم­ریختگی و نابسامانی در بازیابی اطلاعات می­گردد و در نتیجه استفاده­های لازم از آن­ها برده نمی­شود. بدین جهت لازم است بسان سایر علوم بشری دسته بندی، سازماندهی و مدیریت محتوایی گردد تا قابل استفاده برای کاربران باشد. شرط اصلی سازماندهی و مدیریت اطلاعات آن، بازنمایی محتوایی اطلاعات به روش نمایه سازی است. ولیکن نمایه سازی به خاطر شمولیت مفهوم آن بین حداقلی و حداکثری، نیاز به تنقیح مفهوم، انواع و اقسام نمایه سازی و رویکردهای علمی آن دارد. این پژوهش در صدد تبیین رویکردهای دانش فقه و بررسی و معرفی رویکردهای برتر آن می­ باشد.

رویکردهای مختلفی برای آن بیان شده است که می­توان آن­ها را به دو دسته کلی: 1. از جهت گرایش بازنمایی اطلاعات 2. از جهت محتوای بازنمایی اطلاعات، تقسیم نمود و هر دسته­ای نیز دسته­های کوچکتری دارد که با انتخاب هر یک از آن­ها، نمایه سازی اسناد هویت متغایری پیدا خواهند نمود . البته یکی از پیش­نیاز سازماندهی اطلاعات دانش فقه، بهره­مندی از اصطلاحنامه فقه است که الحمدلله در این سال­های اخیر توسط پژوهشگران پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی(پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) تهیه و تولید و منتشر شده و زمینه بازنمایی اطلاعات دانش فقه را فراهم کرده است. برخی(متقی نژاد، 1398) تصور کرده­اند با تولید اصطلاحنامه فقه، نیاز چندانی به نمایه سازی دانش فقه نیست. ولیکن این برداشتِ درست و قابل قبولی نیست. زیرا اصطلاحنامه­ها هم اینک در کشورهای غربی و پیشرفته جهان در رشته­های گوناگون علوم بشری تهیه و تولید می­شوند، ولی تا کنون کسی از آنان نگفته که جای نمایه سازی را می­گیرد. با وجود اصطلاحنامه، باز هم نمایه سازی یک نیاز جدی است. اولا نمایه سازی منابع موجب غنی سازی اصطلاحنامه­ها می­گردد. بسیاری از اصطلاحاتی که در اصطلاحنامه دیده نشده بودند، در نمایه سازی کشف و به بدنه اصطلاحنامه افزوده می شوند و همین امر موجب دگرگونی و بازنویسی ساختار اصطلاحنامه­ها می­شود. ثانیا اصطلاحنامه از تعداد معینی از منابع تهیه می­گردد، در حالی­که با همان ابزار اصطلاحنامه می­توان هزاران منابع را نمایه سازی و به اصطلاحات نمایه­ای مستند و دسترسی جستجوگران به آن­ها را فراهم نمود. ثالثا اگر نمایه سازی به گونه­ای که در مقاله «علل ترجیح نمایه‌ موضوعی با رویکرد ترکیبی در بازنمایی موضوعات فقهی»(واردی، 1397) توضیح داده شد عمل گردد، واژگان متعدد نمایه­ای به صورت نظام­مند در کنار یکدیگر قرار گرفته و در بازیابی اطلاعات، چکیده مختصری از هر یک از موضوعات را به نمایش در می­آورد. رابعا اگر بخواهیم نمایه موضوعی یک منبع خاص(مثلا نمایه­های مفتاح الکرامه) را داشته باشیم، آیا همان اصطلاحنامه فقه کفایت می­کند؟ بی تردید پاسخش منفی است. بدین جهت برای مدیریت اطلاعات دانش فقه، تنها اکتفا کردن به اصطلاحنامه، مقصود اصلی حاصل نمی­گردد و این نمایه سازی است که می­تواند حلقه بنیادی مدیریت اطلاعات را به وجود آورد.

به هر روی، این پژوهش در صدد شناسایی و تبیین رویکردهای نمایه سازی است که از جهت کاربردی می­تواند در تصمیم­گیری­های مسئولان ذی­ربط مدیریت اطلاعاتِ دانش فقه ایفای نقش کند. پیش از پرداختن به اصل بحث، چند بحث تمهیدی که نقش کلیدی در درک اصل پژوهش دارند، پرداخته می­شود و آن­ها ­عبارتند از: پیشنیه پژوهش، ضرورت بازنمایی اطلاعات و مفهوم شناسی واژگان مرتبط.

1)     پیشینه پژوهش

در باره رویکرد شناسی نمایه سازی دانش فقه، پژوهش قابل توجهی یافت نشد ولی درباره نمایه سازی موضوعات فقه چند مقاله به شرح ذیل منتشر شده شده است:

1-1) علل ترجیح نمایه‌ موضوعی با رویکرد ترکیبی در بازنمایی موضوعات فقهی(واردی، 1397)

این مقاله که در شماره 95 فصلنامه علمی پژوهشی«فقه» چاپ و نشر یافته است، به امکان سنجی رویکردهای اصلی سازماندهی محتوایی اطلاعات(مانند فهرست نویسی، رده­بندی و نمایه سازی)، به منظور نظم­بخشی و بازنمایی موضوعات فقهی بر اساس اصطلاحنامه فقه می­پردازد و به خاطر کثرت و تنوع موضوعات و فراوانی منابع و محمل­های برون­داد فقهی، تنها شیوه نمایه سازی موضوعی را برای سازماندهی اطلاعات و مدیریت موضوعات علم فقه معرفی می­نماید. ولیکن از میان شیوه­های نمایه سازی، سه روش نمایه سازی ساده، نمایه سازی درون­بافتی و نمایه سازی برون­بافتی(که بین مؤسسات پژوهشی و ناشران کتاب رایج است) را به خاطر برخی معایب، ناکافی دانسته و بر نمایه سازی موضوعی ترکیبی که ابداعی و بومی­سازی شده از نمایه های فوق و مجرّب است، تأکید و توصیه می­کند.

اما در این پژوهش، در خصوص رویکردهای بازنمایی(نمایه سازی) اطلاعات فقه بحث خواهد شد و رویکردهای مختلفی که در آن مطرح است، معرفی و بررسی خواهند شد.

2-1) نمایه سازی نظام­مند اطلاعات دانش فقه(متقی نژاد، 1398)

این مقاله که توسط حجت الاسلام و المسلمین مرتضی متقی نژاد تحریر و در شماره 100 فصلنامه علمی پژوهشی «فقه» منتشر گردید، به لزوم نظام­مندی دانش فقه با پیروی از اصطلاحنامه فقه پرداخت و در آن به موارد دیگری چون ملاک ترکیب اصطلاحات(پیش همارایی) در نمایه سازی و اجتناب از اخذ اصطلاحات علوم دیگر(غیر علم فقه) و هنچنین اجتناب از نمایه سازی فتاوای فقها در مسایل فرعی فقهی اشاره کرد. ولی روح اصلی مقاله نگاه نقادانه به مقاله«علل ترجیح نمایه‌ موضوعی با رویکرد ترکیبی در بازنمایی موضوعات فقهی(واردی، 1397)» بود که در سطور فوق مورد تشاره قرار گرفت.

در هر حال، مضمون مقاله وی نسبت به این پژوهش که در صدد تبیین رویکردهای مختلف نمایه سازی موضوعات فقهی است، بیگانه می­باشد.

3-1) ضرورت ایجاد آنتولوژی فقه برای مدیریت اطلاعات فقهی در فضای دیجیتال(حسن زاده، 1397)

این مقاله که توسط حجت الاسلام و المسلمین حسین حسن زاده تحریر و در شماره 96 فصلنامه علمی پژوهشی«فقه» منتشر گردید، در صدد اثبات ضرورت ایجاد آنتولوژی فقه برای مدیرت اطلاعات فقهی در فضای وب معنایی و برتری آنتولوژی فقه از اصطلاحنامه در این فضا برآمد و نسبت آن به پژوهش حاضر کاملا بیگانه است(گر­چه در باره مدیریت اطلاعات دانش فقه می­باشد).

4-1) ساختار تبویبی و نمایه­ای فقه(نوری، 1390)

این مقاله دو ساختار نظم­دهی موضوعات فقهی را که عبارتند از: 1. ساختار تبویبی(همانند نظم­دهی موضوعات فقهی در کتاب شرح لمعه و جواهر الکلام). 2. ساختار نمایه­ای که منجر به ساختار رده­ای یا قاموسی می­گردد، مورد بررسی قرار داد و به ضرورت هر دوی آن­ها تاکید نموده است. ولیکن روش نمایه­ای را به خاطر مشکلات خاص علم فقه و فقدان نمایه سازان خبره­ای که بتوانند محتوای آثار فقهی را به خوبی نمایه کنند، فعلا توصیه نمی کند. البته بخش اعظم مقاله به طبقه بندی موضوعات فقهی و همچنین اصطلاحنامه نویسی و اصطلاحنامه های فقه اختصاص پیدا کرده است و بدین جهت ارتباطی با رویکردشناسی بازنمایی اطلاعات دانش فقه ندارد.

2) ضرورت بازنمایی اطلاعات

رابطه تولید و نشر اطلاعات با جستجو و بازیابی آن، رابطه معکوسی است. به این معنا هر­چه تولید و نشر اطلاعات کمتر باشد، جستجو و بازیابی اطلاعات آسان­تر است و بالعکس هر­چه تولید و نشر اطلاعات زیاد­تر و حجیم­تر باشد، جستجو و بازیابی آن سخت­تر و مشکل­تر خواهد بود.

در عصر حاضر، اطلاعات تمام رشته­های علوم و معارف بشری به خاطر بهره­مندی از فناوری­های جدید تدوین، تولید و نشر، رشد فزاینده و بی­سابقه­ای یافته است. تولید و نشر اطلاعات، امروز محدود به فضای مکتوب(مثل سابق) نیست، بلکه فضای سایبری و محیط­های الکترونیکی را درنوردیده و به حد نگران کننده­ای رسیده است.

دانش فقه، نیز به خاطر گستردگی ساختاری و تولید و نشر اطلاعات بی­حد و حساب آن در فضای الکترونیکی، دستیابی به موضوعات اصلی و فرعی این دانش گسترده­دامن را مشکل کرده و به یکی از دغدغه­های اصلی استفاده کنندگان از این دانش تبدیل شده است.

دانشمندان و متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی، راه­حل بازنمایی(نمایه‌سازی) را بهترین راهکار این معضل جهانی می­دانند و با تجربه ثابت کرده­اند که می­توان انبوه اطلاعات انباشته شده هر دانشی را تنها از طریق نمایه‌سازی سازماندهی و سپس مدیریت کنند. به نظر آنان، هر گونه اطلاعات انباشته شده، زمانی می­تواند بازیابی مطلوبی داشته باشد که پیش از این، بازنمایی خوبی از آن به عمل آمده باشد.

بدین جهت، اگر دانش فقه به خوبی بازنمایی گردند، یعنی در برنامه نمایه‌سازی موضوعی قرار گیرند، می­توانند بازیابی دلخواه کاربر را در پی داشته باشند.

با توجه به این­که هنوز کار جدی و فراگیر(جز مقدار محدود در برخی از مراکز پژوهشی حوزوی) در نمایه سازی دانش فقه به عمل نیامده، این کار ضرورتش بیشتر از تولید اطلاعات جدید در این دانش است. چون در غیر این صورت، دستیابی و دسترسی به اطلاعات آن غیر ممکن و یا حداقل بسیار مشکل می­گردد و این با هدف تولید علم تعارض دارد.

3)     مفهوم شناسی

1-3) رویکرد( approac)

رویکرد در اصل به معنای روی نهادن. روی آوردن و رو به سوی چیزی یا به کسی آوردن است. در اصطلاح روانشناختی به معنای جهت گیری نسبت به موضوع خاص و یا جهت گیری در تصمیم سازی و تصمیم گیری های راهبردی و یا تاکتیکی است. رویکرد به ما می گوید در تنظیم برنامه های خود باید به کدام سو حرکت کنیم.

رویکرد، با نظرداشت جهات گوناگون، انواع و اقسامی دارد. مانند: رویکرد فردی و رویکرد گروهی(جمعی). رویکرد اصلی و رویکرد فرعی. رویکرد تحلیلی و رویکرد انتقادی. رویکرد سیاسی، رویکرد فرهنگی، رویکرد اقتصادی، رویکرد علمی، رویکرد آموزشی و امثال آن­ها.

برخی آن را با رهیافت(Attitade) یکی دانسته اند، در حالی که رهیافت در پدیده­های شخصی است، ولی رویکرد علاوه بر پدیده­های شخصی می­تواند تاریخی و جامعه شناسی و غیره نیز باشد.

در این مقاله، منظور از رویکرد، جهت گیری و تصمیم گیری راهبردی در خصوص بازنمایی اطلاعات دانش فقه است.

 

2-3) اطلاعات ((InfOrmation

واژه « اطلاعات» در علوم مختلف کاربردهای خاص خود را دارد و در علم اطلاعات و علوم کتابداری تعریف های متعددی برای آن شده و برخی از کارشناسان، پژوهش های ویژه­ای برای آن به عمل آوردند(عینی، 1384).

کلیولند[1] تعریف اطلاعات را چندان سودمند نمی­داند و معتقد است خواص آن برای ما مهم است و در این باره گفت: تلاش جهت تعریف واژه اطلاعات یک تمرین فکری ارزشمند و برای صحبت جذاب است، اما احتمالا ارزش عملی اندکی دارد. چیزی که ما به آن علاقه­مند هستیم خواص آن، یعنی ایجاد، سازماندهی و اشاعه اطلاعات است( کلیولند، 1385، ص 33).

به هر روی، اگر بخواهیم درک درستی از اطلاعات داشته باشیم، باید ساختار سلسله مراتبی آن را در رشته علم اطلاعات مورد توجه قرار دهیم. پاتریک لوبوف[2] در باره جایگاه اطلاعات گفت: در حوزه نظریه اطلاعات، ساختاری سلسله مراتبی وجود دارد که از «داده» (موجودیت خام) شروع شده، به «اطلاعات» (موجودیت خامی که به صورتی هدفمند توسط عامل انسانی سازماندهی شده است)، سپس به «دانش» (موجودیتی غیر مادی که تنها در ذهن انسان بوده و بر مبنای منابع اطلاعاتی مختلف شکل می گیرد) و در نهایت به «خرد» (موجودیتی چنان اصیلی که هرگونه تلاش در جهت تعریف آن عاقلانه به نظر نمی‌رسد) ختم می‌شود) لوبوف، 1397)

اطلاعات در پاسخ به مواردی چون چه چیزی، چه کسی، چه جایی، چه زمانی بکار می­آید. برای مثال: عدد 118 یک داده است، به خودی خود دارای بار اطلاعاتی خاص نیست. ولی اگر گفته شود که این عدد، شماره اطلاعات مرکز تلفن است، یک تک (Tag) و یا برچسبی به آن زده می­شود. در این صورت یک اطلاعات تولید می­گردد. شماره های رمز سیستم ها و یا شماره های حساب و یا شماره کارت­های بانکی از این قبیل­اند. بدین جهت اهمیت ویژه­ای در زندگی انسان­ها دارد. کلیولند در پاسخ به این پرسش« چرا اطلاعات اینقدر مهم است؟» می­گوید: چون اطلاعات راه در اختیار گرفتن زندگی است( کلیولند، 1385، ص 31).

3-3) بازنمایی اطلاعات(Representation of infOrmation)

از یک نگاه، بازنمایی اطلاعات همان پردازش اطلاعات است که دلالت دارد بر این که اطلاعات برای مقاصد بازیابی، آماده سازی و فراهم آوری شود. با این نگاه، این دو اصطلاح، عبارت اُخرای یکدیگرند.

ولی با نگاه فراتر، آن گونه که برخی اشاره کرده­اند، اصطلاحی است که بر تمامی فنون، روش‏ها، فعالیت‏ها و امور مرتبط با توصیف و سازماندهی اطلاعات دلالت دارد و در نتیجه شامل فهرست نویسی، نمایه‌سازی، چکیده نویسی و مأخذ شناسی می­گردد. ولی برخی آن را به جای نمایه‌سازی  بکار می­برند(نوروزی، 1392، وبلاک مشاوره اطلاعاتی). در آن صورت به معنای مدیریت اطلاعات خواهد بود و چون نمایه‌سازی نقش محوری در مدیریت اطلاعات دارد، مجازا به جای نمایه سازی از بازنمایی استفاده می_­ شود، در حالی که نمایه سازی مرحله ای از مراحل سازماندهی اطلاعات است.

علت این که در عنوان این پژوهش از اصطلاح« بازنمایی اطلاعات» استفاده شده، بدان جهت است که مرحله نمایه سازی، مرحله تعیین کننده و برجسته­ای در مدیریت اطلاعات هر دانشی، از جمله دانش فقه است و از جانب دیگر چون واژه« نمایه سازی» شامل حداقل­های سازماندهی اطلاعات است و همین مفهوم حداقلی بیشتر در اذهان تبادر می­کند، در حالی که نمایه سازی دانش فقه بسیار پیچیده و پُر زحمت است و لازمه آن نگاه حداکثری در مفهوم نمایه سازی است، لازم دیده شد که از واژه بازنمایی استفاده شود، تا بار معنایی مهم­تری را تداعی کند.

4-3)  نمایه‌سازی (Indexing)

تحلیل هوشمندانه موضوع مطلب یک سند برای شناسایی مفاهیم ارائه شده در آن و تخصیص اصطلاحات نمایه­ای مربوط، با هدف امکان بازیابی اطلاعات را نمایه سازی می­گویند(ن. موسسه استاندارد بریتانیا ، 1391، جلد اول، ص 13)

نمایه‌سازی به معنای عمل­آوری و انجام نمایه است. به عبارت دیگر، ساخت نمایه را « نمایه‌سازی » می­گویند (نیاکان، 1390، نمایه سازی ماشینی، ص 11)

معنای اصطلاحی آن، عبارت است از انتساب نمادهای کلامی(کلید­واژه یا توصیفگر) یا غیر کلامی( شماره رده بندی) به مدارک برای بازنمایی مفاهیم و محتوای آن­ها؛ یعنی اگر نماد، نشانه، یا واژه­ای به یک مدرک نسبت داده شود که حکایت از محتوای آن داشته باشد، نمایه‌سازی صورت گرفته است(نوروزی، 1389، نمایه‌سازی  موضوعی، ص 20)

به عبارت دیگر، ثبت و ضبط محتوای اطلاعاتی مدارک با استفاده از روش­های گوناگون به منظور سازمان دادن اطلاعات به قصد سهولت بازیابی را نمایه‌سازی گویند( سلطانی، 1372، ص 319).

به گفته اندرسون[3]، از آنجا كه نمايه‌سازي شيوه‌هاي دستيابي به اطلاعات مجموعه‌اي از مدارك يا يك مدرك و يا بخش‌هايي از يك مدرك را، صرف‌نظر از محل نگهداري آن، فراهم مي‌كند، مي‌توان گفت نمايه‌سازي روش بنيادين سازمان‌دهي دانش است و فهرستنويسي و رده‌بندي مصاديق آن هستند. چرا كه فهرستنويسي، در واقع نمايه‌سازي يك مجموعه خاص است و رده‌بندي هم تنظيم شناسه‌هاي نمايه بر اساس ارتباط ميان آن­ها، رابطه كل و جزء، و رابطه سلسله مراتبي است( نیازی، 1397).

5-3) نمایه ساز(Indexer)

نمایه ساز کسی است که سند را تحلیل کرده و به آن، واژه­های موضوعی را که فکر می­کند استفاده­کننده بر اساس آن واژه­ها جستجو خواهد کرد، تخصیص می­دهد(کلیولند، 1385، ص 17).

به کسی که نمایه‌سازی می­کند، نمایه ساز گفته می­شود(نیاکان، 1390، ص 11). برخی به جای آن از واژه« نمایه زن» یا «نمایه کار» و امثال آن استفاده می­کنند که استفاده درستی نیست. چون با نمایهِ زن(نمایه در موضوع زن) و یا نمایهِ کار(نمایه در موضوع کار) اشتباه گرفته می­شود.

از جهت توانمندی و صلاحیت علمی، هر نمایه ساز نیاز به قابلیت­هایی دارد، که برخی از متخصصان دانش نمایه‌سازی  به برخی از آن­ها اشاره کرده­اند(ن. کلیولند، 1385، ص 152). اما در خصوص نمایه سازی دانش فقه، نمایه ساز آن باید دارای حداقل سه توانایی ذیل باشد:

1-5-3)  تخصص در فن نمایه سازی

نمایه ساز هر دانش، از جمله دانش فقه باید توانمندی نمایه سازی را داشته باشد و این توانمندی می­تواند از طریق آموزش رسمی باشد یا مطالعه، ممارست و آموزش ضمن کار. در هر صورت با اطلاع از قواعد و اصول نمایه سازی اقدام به کار نماید.

2-5-3) آشنایی با اصطلاحنامه و روابط معنایی بین اصطلاحات

شناخت اصطلاحات و به کار گیری درست آن در نمایه سازی، نقش محوری در ایجاد یک نمایه مطلوب دارد. بدین جهت نمایه ساز باید با اصطلاحنامه و روابط معنایی بین اصطلاحات آشنایی داشته باشد، تا بتواند از طریق آن­ها نمایه مقبول و مطلوبی ارائه کند. این مسئله در نمایه سازی دانش فقه بیشتر به چشم می­آید. زیرا اصطلاحنامه فقه یکی از حجیم­ترین اصطلاحنامه­های علوم اسلامی است و رده­های فرعی آن بسیار است. نمایه ساز منابع فقهی اگر از چنین توانی بهره­مند نباشد و با اصل اصطلاحنامه و اصطلاحنامه فقه آشنایی نداشته باشد، بی تردید نمی­تواند نمایه درستی از فقه داشته باشد.

3-5-3)  تخصص در دانشی که می­خواهد منابع آن را نمایه‌سازی کند

نمایه ساز زمانی می­تواند نمایه مطلوبی به وجود آورد که درک درستی از متن سند داشته باشد. کسی می­تواند درک درست داشته باشد که آن دانش را آموخته باشد. دانش فقه از دو جهت برای نمایه ساز اهمیت دارد: اول آن که نمایه ساز فقیه باشد و یا حداقل آموزش آن را نزد فقها طی کرده باشد. دوم از جهت زبان، اکثر متن های قابل نمایه سازی منابع فقهی به زبان عربی می­باشند. آشنایی با زبان عربی در حد ترجمه و درک منظور نویسندهِ اثر برای نمایه ساز لازم است.

علاوه بر همه این­ها، نمایه ساز باید دارای حال متعادل و مناسب بوده و در نتیجه، نه خیلی خوشحال و نه خیلی ناراحت و نگران باشد و تشویش و دلشورگی نداشته و در محیط آرامی نمایه سازی کند.

6-3) دانش فقه

آن گونه که لغت­دانان عرب گفته اند، فقه در اصل به معنای دانستن و فهمیدن است(جوهری، 1407 ق، ج 6، ص 2243). ولیکن با نگاه دقیق­تر می­توان به دست آورد که معنای فقه، فهم مطلق نیست. بلکه به معنی موشکافی، ریزبینی و فهم دقیق است(مصطفوی، 1402 ق، ج 9، ص 135).

اما در اصطلاح، فقه دانشی اسلامی برای به دست آوردن احکام عملی یا تکالیف دینی است. صاحب معالم در تعریف آن فرمود: هو العلم بالاحکام الشرعیة الفرعیة عن ادلتها التفصیلیة؛ آن عبارت است از علم به احکام فرعی شریعت از روی دلائل تفصیلی آن(عاملی، 1416 ق، ج 1، ص 90). بدین جهت می­توان گفت: علم فقه، علم یافتن احکام شرعی از راه اثبات کننده(ادله) آن است.

علم فقه از جهت ارزشمندی، از شریفترین و ارزشمندترین علوم بشری است. بدین جهت صاحب معالم فرمود: و لمّا ثبت انّ کمال العلم انّما هو بالعمل، تبیّن انّه لیس فی العلوم- بعد المعرفة- اشرف من علم الفقه، لانّ مدخلیته فی العمل اقوی مما سواه؛ و چون ثابت شد کمال علم تنها با عمل سنجیده می­شود، روشن می­گردد که بین علوم- بعد معرفت خدا- اشرف از علم فقه نیست. به جهت این­که مدخلیت عمل در فقه قوی­تر از غیر فقه است(عاملی، 1416 ق، ج 1، ص 84). از جهت دامنه، وسیع­ترین و پُردامنه­ترین علوم بشری است و از جهت پیشینه، قدیمی­ترین علوم اسلامی محسوب می­گردد.

چون موضوع علم فقه، افعال مکلفین است، بدین جهت گستره آن تمام مسائل مربوط به کردار انسان را در بر می­گیرد. علاوه بر عبادات و معاملات، شامل تمام مسائلی می­گردد که تحت عنوان حقوق مطرح می­باشند. مثل: حقوق اساسی، حقوق مدنی، حقوق بین المللی، حقوق جزایی، حقوق اداری، حقوق سیاسی و غیره.

رویکردهای بازنمایی اطلاعات

یکی از بحث­های اصلی نمایه سازی، شناخت رویکردهای آن­ برای تصمیم گیری در مرحله اقدام و انجام است، که بسیار حائز اهمیت است.

رویکردهای چندی برای بازنمایی اطلاعات مطرح است، که می­توان آن­ها را به دو جهت کلی تقسیم بندی کرد و هر جهتی دسته بندی­های فرعی­تری دارند و آن­ها عبارتند از:

1) از جهت گرایش بازنمایی اطلاعات

از جهت گرایش بازنمایی اطلاعات، سه رویکرد برای آن قابل تصور است:

1-1) رویکرد مدرک گرا

رویکرد مدرک گرا(یا مدرک محور و یا سند محور)، بر مبنای تجزیه و تحلیل برخی از عناصر و اجزای تشکیل دهنده یک مدرک به منظور تعیین محتوای موضوعی آن می باشد، که به فهرست نویسی نیز مشهور شده است.

برای فهرست نویسی سه سطح تعریف شده:

سطح اول، در بردارنده حداقل اطلاعات کتابشناختی هر اثر علمی است و آن­ها عبارتند از: عنوان کامل، پدیدآور، شرح ویرایش، محل نشر، ناشر، تاریخ نشر، تعداد جلد یا صفحه، شماره استاندارد بین المللی و واژه­نامه.

کتابخانه­های کوچک و متوسط از این سطح بیشتر استفاده می­کنند.

سطح دوم، حاوی اطلاعات لازم کتابشناختی است و آن­ها عبارتند از: عنوان کامل، عنوان به زبان دیگر، نخستین شرح پدیدآور، شرح پدیدآورهای بعدی، شرح ویرایش، نخستین محل نشر، نخستین ناشر، تاریخ نشر، تعداد جلد یا صفحه، ابعاد(قطع)، عنوان فرعی، شماره استاندارد بین المللی و یادداشت.

کتابخانه­های تخصصی که به اطلاعات بیشتر نیاز دارند، از این فهرست نویسی استفاده می­کنند.

سطح سوم، توصیف کامل و جامع آثار را ارئه میدهد و بیشتر در مورد آثاری به کار گرفته می­شوند که از نظر کتابخانه با اهمیت شمرده می­شوند و باید اطلاعات دقیق­تری به خواننده تحویل دهند.(بر گرفته از: فتاحی، 1373، ص 35)

در سطح سوم، علاوه بر ثبت اطلاعات کتابشاختی سطح دوم، این اطلاعات نیز ثبت و درج می­گردند: موضوع اصلی، چکیده، فهرست مندرجات، سرفصل­های اصلی، سرفصل­های فرعی، دیباچه، مقدمه، پیشگفتار، متن اصلی، ارجاعات کتابشناختی، نمایه های انتهایی، عکس­ها، نمودارها، جداول، زیرنویس­ها و غیره، که همان فهرست نویسی موضوعی پیشرفته است، که در مقاله قبلی به آن اشاره نمودم(واردی، 1397).

برای پیاده­سازی سطوح فوق الذکر، کتاب فقهی«العروة الوثقی» را مورد اشاره قرار می­دهم. برای فهرست نویسی سطح اول این کتاب، مؤلفه­های ذیل ثبت و درج می­گردد:

 

برای سطح دوم نیز این مؤلفه­ها نمایه می­شوند:

 

برای نمایه سازی سطح سوم این مؤلفه­ها ثبت و درج می­گردد:

 

البته کتاب فوق الذکر، بسیاری از مؤلفه­های گفته شده در سطح دوم و سطح سوم(مانند پدیدآور اول و پدیدآور دوم و یا زبان اول و زبان دوم و یا تعلیقه­ها و امثال آن) را ندارد و بدین جهت اطلاعات کامل در این دو جدول وارد نشده است. غرض آن است که تفاوت­های بین سه سطح فوق الذکر، در ثبت و درج اطلاعات کتابشناختی حداقلی و حداکثری مدارک در مرحله بازنمایی است.

2-1) رویکرد کاربر گرا

در رویکرد کاربر گرا(یا کاربر مدار و یا کاربر محور)، نمایه ساز در تعیین محتوای موضوعی یک مدرک و هم چنین واژگان نمایه­ای، نیازهای اطلاعاتی کاربران و واژگان مورد استفاده توسط آنان را در ذهن داشته و بر همان اساس نمایه‌سازی می­کند. بیشترین همّ و غم وی برآوردن نیازهای اطلاعاتی کاربران است.

به گفته بونیورا^[4]، در این رویکرد، نمایه ساز به این مسئله می­اندیشد که کاربر این مدرک چه پرسش­هایی خواهد داشت که در این متن به آن­ها پاسخ داده می­شود. به منظور ایجاد نمایه­ای موفق، باید نیازهای خواننده را برآورده ساخت و لازم است نمایه ساز مخاطب و محصول خود را بشناسد و بر اساس پرسش­های کاربران، نمایه را ایجاد کند. يكي از چالش ها در ايجاد نمايه، انتخاب موضوع­هاست. اين موضوع­ها ممكن است به صورت مدخل­های نمايه به كار روند و مي­توانند دربارۀ هر بخشي از مدرک از جمله واژه­ها، عبارت­ها، جمله­ها، پاراگراف­ها، فصل­ها، جدول­ها، نمودارها، مفاهيم، و ايده­ها باشند. او در ادامه پيشنهاد مي­كند: تنها موضوع­هايي را در نمايه قرار دهيد كه مورد استفادۀ خوانندگان است و از پديدآوردن فهرستي كه مجموعه­ای از واژه­ها و عبارت­های داخل متن هستند خودداری كنيد(کاظم پور، 1388).

در بازنمایی دانش فقه، نمایه ساز باید فقیه یا حداقل دانش­آموخته رشته فقه و کارشناس مسائل فقهی باشد تا به خوبی درک کند که نیاز کاربران فقه، اعم از مجتهدین، اساتید، طلاب و عموم متدیّنان که می­خواهند زندگی خود را بر وفق فقه سازگار کنند، چیست و چگونه باید تنظیم، بازنمایی و بازیابی گردد؟

در این زمینه، اصطلاحنامه فقه می­تواند ایفای نقش کرده و نمایه ساز را در تنظیم و طبقه بندی اطلاعات و نمایه سازی آن­ها در راستای نیاز کاربران کمک شایان کند.

به عنوان مثال اگر نمایه ساز، نیاز کاربران درباره وقت نماز را بخواهد برآورده کند، اصطلاحنامه فقه با روابط معنایی بین اصطلاحات(مانند: اصطلاح مترادف، اصطلاح اعم، اصطلاح خص و اصطلاح وابسته) این ساختار را در اختیارش قرار می­دهد:

وقت نماز

بج

زمان نماز

هنگام نماز

ا.ع

شرایط اذان

شرایط اقامه

شرایط نماز

وَقْت

ا.خ

وقت نیت نماز

(به لحاظ ابتدا وانتها)

آخر وقت نماز

اول وقت نماز

(به لحاظ احکام تکلیفی)

وقت نماز مستحب

وقت نماز واجب

(به لحاظ اختصاص)

وقت مختص نماز

وقت مشترک نماز

(به لحاظ اختیار)

وقت اختیاری نماز

وقت اضطراری نماز

(به لحاظ عذر)

وقت نماز مختار

وقت نماز معذور

(به لحاظ فضیلت)

وقت إجزای نماز

وقت فضیلت نماز

(به لحاظ نوع)

وقت نماز احرام

وقت نماز طواف

ا.و

اتحاد وقت نماز

اجاره در وقت نماز

احتشاء حایض

اخلال در وقت نماز

ادراک نماز جماعت

ادراک وقت نماز

اذان بعد از وقت

اذان در تنگی وقت

اذان قبل از وقت

اسلام در وقت نماز

اعتماد به اذان

اعلام اوقات شرعی از رسانه

افاقه بی هوش

افاقه مجنون در وقت نماز

اقتدای شاک در نماز

آیه وقت

برگشت از سفر

بلوغ در وقت نماز

تقلید در وقت نماز

تنگی وقت نماز

حیض قبل از وقت نماز

دفن میت در وقت نماز

ذکر نفسا وقت نماز

زوال عذر در وقت نماز

سفر در وقت نماز

شک بعد وقت نماز

شک در انجام نماز در وقت

شک در دخول وقت نماز

شک در نماز خارج از وقت

شک در نماز در وقت

شک در وقت نماز

شهادت دو عادل به وقت نماز

شهادت یک عادل به وقت نماز

صدای خروس

طهارت از حیض وقت نماز

طهارت از نفاس وقت نماز

طهارت مسجد در وقت نماز

ظن به دخول وقت نماز

ظهور خلاف در نماز

ظهور خلاف در وقت نماز

عجز از وقت نماز

عذر بعد از وقت نماز

علائم وقت نماز

علم به وقت نماز

نیت وقت نماز

نماز

نماز آخر وقت

نماز اوّل وقت

نماز با درک یک رکعت

نماز بعد از وقت

نماز در تنگی وقت

نماز قبل از وقت

ورود وقت در اثنای نماز

ورود وقت نماز

وسعت وقت نماز

وضوی حایض وقت نماز

وضو قبل از وقت

وضوی مستحاضه بعد از وقت

وضوی نفسا در وقت نماز

وقت اذان(جمعی از محققان پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی، 1398، ج 4، ص 3045).

لازم به ذکر است علائم: بج به معنای بجای، ا.ع به معنای واژه عام­تر، ا.خ به معنای واژه خاص­تر و ا.و به معنای اصطلاح وابسته است.

به هر روی، اگر بازنمایی اطلاعات بر اساس نیاز کاربران انجام گیرد، باید از اصطلاحنامه بهره گرفته شود و در مرحله بازیابی اطلاعات با استفاده از خاص­ترین اصطلاح موجود، دسترسی کاربران به اطلاع دلخواه فراهم می­شود.

3-1) رویکرد حوزه گرا

نکته اصلی در رویکرد حوزه گرا(یا حوزه محور و یا حوزه مدار)، تجزیه و تحلیل حوزه­های مورد نظر است. یعنی توجه به حوزه­ای از دانش یا به محتوای اطلاعاتی منبعی با دامنه خاص(ن. تیلور، 1381، ص 163). مانند تحلیل موضوعات علوم انسانی، یا علوم اسلامی، یا کلام اسلامی و یا دانش فقه و امثال آن­ها و یا مثل حوزه­های تخصصی اجتماعی مانند کودکان، زنان، جوانان، سالمندان و مانند آن­ها.

 در این رویکرد، تحلیل مدارک بر پایه تحلیل­ها و یافته­هایی که از مطالعه حوزه خاص(مانند فقه) وکاربران به دست می آید، انجام می شود.

هم اینک با توجه به نیاز جامعه اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی به موضوعات کاربردی فقهی، مانند فقه بانکداری، فقه اداری، فقه ورزش، فقه تجارت، فقه طبابت، فقه زراعت، فقه سکونت و امثال آن، مدیریت اطلاعات چنین دامنه­هایی از دانش فقه از طریق نمایه سازی، کاری نو و سودمند، بلکه بالاتر کار ضروری است و مراکز پژوهشی فقه باید به این سمت و سو میل نمایند و به جای پژوهش­های مشابه و یا موازی در موضوعات کلی فقهی، در راستای استفاده از اطلاعاتِ تهیه و تولید شده این دانش که در محیط­های الکترونیکی ذخیره شده­اند، اقدامی جدی انجام دهند.

به نظر می­آید، برای بازنمایی اطلاعات دانش فقه به منظور مدیریت محتوایی منابع و امکان تهیه درختواره اصطلاحات این دانش عمیق، رویکرد حوزه­گرا بهترین و مورد نیازترین رویکردها است. در آن صورت، تنها منابع مکتوب و یا نیاز کاربران مورد نظر قرار نمی­گیرد، بلکه کلیه منابعی که حاوی اطلاعات دانش فقه می­باشند(اعم از مکتوب و دیجیتال و اعم از کتاب، پایان نامه، مقاله، طرح پژوهشی، سخنرانی تخصصی و غیره) و همین طور اطلاعاتی که به صورت کاربردی یا به صورت پایه­ای مورد نیاز کاربران است، مورد نمایه سازی قرار می­گیرند. بازنمایی اطلاعات با این گرایش، علاوه بر آن­که امکان شناسایی اجزای ساختار نظام­مند اصطلاحنامه و روابط معنایی بین آن­ها را به وجود می­آورد، می­تواند اطلاعات دانش فقه را به صورت دقیق و اخص در اختیاران پژوهشگران و صاحبان اندیشه فقهی قرار داده و آنان را در استنباط احکام شریعت یاری کند.

البته دو رویکرد قبلی نیز به عنوان مکمل مدیریت اطلاعات، باید در کنار رویکرد حوزه گرا مورد توجه قرار گیرند و در واقع تلفیقی از سه رویکرد، با محوریت رویکرد حوزه­گرا در دستور کار قرار گیرد.

 

2) از جهت محتوای نمایه سازی

 از جهت محتوای نمایه سازی نیز سه رویکرد به شرح ذیل برای بازنمایی اطلاعات دانش فقه(یا هر دانش دیگری) وجود دارد:

1-2) رویکرد واژگانی

در رویکرد واژگانی، تنها واژگان بکار رفته در متن سند مورد توجه قرار گرفته و برای نمایه سازی انتخاب می­گردند و توجهی به موضوع یا موضوعات موجود در سند نمی­شود. طبعا مراد از واژگان، واژه­هایی است که بار اطلاعاتی داشته باشند، نه هر واژه­ای که در سند آمده باشد. بی­تردید در این نوع نمایه‌سازی، الفاظی که فاقد باراطلاعاتی باشند، مثل حروف اضافه(مانند: از، به، با، برای، الی، از برای، از بهر، بر، در، جز، الّا، چون، مثل، مانند، نظیر، تا، مگر، همچون، همانند و ...)، حروف ربط و پیوندی(یک جزئی مانند: اگر، امّا، پس، چون، چه، خواه، زیرا، لیک، که، نه، نیز، و، ولی، هم، یا، تا، و . . . و بیش از یک جزء مانند: اگرچه، از این رو، از بس که، با این حال، به طوری که، بنابراین، بلکه، بی آن که، همین که، چون که، تاجایی که، به شرط آن که، درنتیجه، زیرا که، گذشته از این، مع هذا، برای این که، تا زمانی که و . . .  . )، حروف نشانه(مانند: ای، یا، ایا، ایّها در اوّل کلمه و الف و ــِـ یا یِ اضافه در آخر کلمه نقش منادا را تعیین می کنند) و حروفی که برای فعل و مصدر بکار گرفته می­شوند(مانند: بود، باشد، می­باشد، خواهد بود، کرد، می­کند، نمود، می­نمود، داشت، داشتن، بودن، کردن و ...) جایگاهی نداشته و بدین جهت نمایه نمی­شوند.

رویکرد واژگانی، از بین اقسام زبان نمایه‌سازی(که بعدا مورد بررسی قرار می­گیرد)، از زبان طبیعی بهره می­گیرد. آن را «نمایه استخراجی» نیز می­گویند، که با استفاده از رایانه، واژگان کلیدی متن­های الکترونیکی شناخته و استخراج می­گردند(ن. نوروزی، 1389، نمایه موضوعی، ص 116).

پیتر فاگمن آن را ساده­ترین روش برای نمایه‌سازی کتاب می­داند و درباره چگونگی ساخت آن گفت:

الف- تعیین مهم­ترین واژه­ها در متن،

ب- استخراج دستی یا کامپیوتری آن­ها،

 ج- الفبایی کردن آن­ها،

 د- برقراری ارجاع جاینما برای آ­ن­ها. این فرایند دقیقا منطبق با نمایه‌سازی استخراجی با تمامی کاستی­ها و نقصان­ها است. در این روش، مقابله متن با موضوع انجام نمی­گیرد و فقط واژه­ها جمع آوری می­شود. در این روش کنترل مترادفات و لغوی سازی بیان­های تفسیری نادیده گرفته می­شود( فاگمن، 1374، ص 167).

گفتنی است، برای نمایه­های آخر غالب کتاب­های نشر یافته در داخل کشور، از این رویکرد به جهت سهولت در ساخت نمایه­ها استفاده می­گردد. ولی چون کمک قابل توجهی به کاربران در دستیابی به موضوعات و مطالب دلخواه آنان نمی­کند، استفاده مفیدی از آنان نمی­شود و بیشتر جنبه ویترینی و تزیینی دارند تا اطلاع رسانی. به عنوان مثال، در یک کتاب سیصد صفحه­ای، واژگانی(مانند: ایران، اسلام، قرآن ...) با بسامد بالا ثبت و درج و برایشان جاینما تعیین می­گردد، که اگر کسی بخواهد از آن­ها استفاده کند، اولا باید بخش­های زیادی از کتاب را تورق کند و ثانیا هر مورد را مطالعه و ببیند درباره چه چیزی از آن واژگان بحث کرده است. گاهی کسی واژه مشابه و یا مشترک لفظی را جستجو می­کند، ولی اطلاعات دلخواه به وی داده نمی­شود. هم چنین ممکن است از واژه­هایی که در زبان طبیعی رهزن هستند، بکار گرفته شده باشند. در آن صورت، آدرس غلط داده می­شود. نمونه­اش واژه­هایی چون بت، صنم، می، ساقی و امثال آن است که در نثر یا شعر آورده می­شوند.

در این­جا به شعر زیبای زنده­یاد علی معلم دامغانی که در مدح امیرمؤمنان، امام علی بن ابی طالب(ع) با عنوان « ماه غریبستان»سروده اشاره می­کنم:

دیده بگشا ای به شهــد مــرگ نوشینت رضـــا

دیده بگشا بر عــدم، ای مستـی هستی فـــزا

دیده بگشا ای پس از سوءالقضا حسن القضا

دیده بگشا از کرم، رنجور دردستان، علی!

بحـر مروارید غـم، گنجور مردستان، علی!

دیـده بگشـا رنـج انسـان بیـن و سیــل اشــک و آه

کِبـر پَـستان بیـن و جـــام جـهــل و فـرجـــام گـنـــاه

تیر و ترکش، خون و آتش، خشم سرکش، بیم چاه

دیده بگشا بر ستـم؛ بر این فریبستان، علی!

شمـع شب‌های دژم، مـــاه غریبستان، علی!

دیده بگشــا! نقـش انسـان مـاند با جـامی تهی

سوخت لاله، مُرد لیلی، خشک شد سَرو سَهی

زآ گـهی مان جهــل مـاند و جهــل ماند از آگهـی

دیده بگشا ای صنـم، ای ساقی مستان، علی!

تیـــره شد از بیـش و کــم آیینــۀ هستان، علی

در این ابیات زیبا و موزون اگر به درستی دقت شود، واژگانی وجود دارد که هیچ ارتباطی با مفهوم آن که توصیف امیرمؤمنان(ع) است، ندارد. مانند: مرگ، رضا، مستی، مروارید، سیل، خون، آتش، چاه، لاله، لیلی، صنم، ساقی و ...

در این صورت اگر هر یک از آن­ها(بر اساس نمایه واژگانی) بازنمایی شوند و کاربران در مقام بازیابی اطلاعات در پی آن­ها باشند، نشانی درستی به آنان داده نمی­شود. چون هیچ یک از آن­ها به مفهوم حقیقی خود بکار نرفته­اند. زیرا اگر کاربری در پی سیل، یا خون، یا صنم و مواردی از این دست باشد، آیا در این متن چیز قابل توجهی به وی داده می­شود؟ بی تردید پاسخ منفی است. زیرا این متن در خصوص توصیف امیرمؤمنان امام علی بن ابی طالب(ع) است. هم چنین در این ابیات، واژه « علی» اولا بین علي( نام شخص) و علی(به معنای استعلا) مردد است. ثانیا اگر به مفهوم علی(نام شخص) باشد، کدام علی مراد است؟ صدها هزار و یا میلیون­ها علی وجود دارد. بی تردید در مقام بازیابی با اشتباه و آدرس دهی غلط مواجه می­گردد. بدین جهت نمایه واژگانی نه تنها کمکی به جستجوگران اطلاعات نمی­کند، چه بسا زحمتش را زیاد و او را به بیراهه رهنمون می­گرداند.

2-2) رویکرد موضوعی

در رویکرد موضوعی، به موضوعات موجود در سند پرداخته می­شود و درگیر الفاظ و کلمات موجود در متن نمی­شود. ممکن است اصطلاحی انتخاب شود که با همین تلفظ در متن وجود نداشته باشد. به عنوان مثال، صاحب جواهر در بحث تکتیف یا تکفیر در نماز و دیدگاه شیعه در این باره، روایتی از امام زین العابدین(ع) بدین عبارت نقل نمود: والمروي عن قرب الاسناد عن عبد الله بن الحسن عن جده علي بن جعفر، قال: قال أخي(عليه السلام): قال علي بن الحسين(عليه السلام): " وضع الرجل إحدى يديه على الاخرى في الصلاة عمل و ليس في الصلاة عمل(صاحب جواهر، 1365، ج 11، ص 15). بعد از حذف راویان، این حدیث شریف را امام موسی کاظم(ع) از جدِ اعلایش امام زین العابدین(ع) در خصوص بطلان تکتیف روایت نموده است. اگر نمایه موضوعی ترکیبی برای آن زده شود، باید از واژه­هایی چون: بطلان، تکتیف، حدیث، امام موسی کاظم(ع) و امام زین العابدین(ع)، استفاده شود. در حالی که هیچ کدام از آن­ها در عبارت فوق نیامده است. در عوض واژه­هایی مثل: وضع، عمل و رجل آمده که اگر نمایه شوند، بی ربط بوده و آدرس درستی به کاربران داده نمی­شود. مضافا رَجُل و رِجل نیز مشتبه می­گردد. تنها واژه مشترک در این عبارت، «الصلاة» است، که اگر سیستم جستجوگر واژه­ای از اصطلاحنامه بهره گرفته باشد، می­تواند آن را به جای نماز بازیابی کند.

در رویکرد موضوعی اطلاعات فقه باید از اصول کنترل واژگان(مانند اصطلاحنامه) پیروی کرد و این رویکرد در سازماندهی اطلاعات دانش فقه بسیار کارگشا است. هم اینک برخی از سازمان­ها و مراکز سازماندهی اطلاعات، از جمله پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی(در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) از این رویکرد بهره می­گیرند و اطلاعات مهم علمی رشته­های تخصصی علوم اسلامی را از این طریق نمایه‌سازی می­کنند.

در رویکرد موضوعی، نه تنها حروف اضافه، حروف ربط و پیوندی، حروف نشانه و حروف مربوط به فعل و مصدر بکار گرفته نمی­شوند، بلکه اساسا الفاظ و کلمات موجود در متن، موضوعیتی ندارند و آنچه مهم است و در مقام ترجمه باید انتخاب گردند معنا و مفهوم آن عبارات است و آن­هم باید بر اساس واژگان کنترل شده باشد.

این شیوه نمایه‌سازی را «نمایه تخصیصی» نیز می­گویند که در برابر نمایه استخراجی قرار می­گیرد که در سطور بالا به آن اشاره شد. نمایه تخصیصی هم در نمایه­های دستی و هم در نمایه­های رایانه­ای کاربرد دارد.

تیلور، نه تنها بازنمایی بلکه بازیابی اطلاعات با استفاده از رویکردی موضوعی را بدین گونه توصیف کرد: استفاده از رویکرد موضوعی برای جستجوی اطلاعات در عصر الکترونیک نیز رویکردی عمده برای بازیابی اطلاعات تلقی می­شود( تیلور، 1381، ص 164).

3-2) رویکرد استنادی

رویکرد استنادی یا نمایه استنادی، نوعی نمایه‌سازی است که امکان بازیابی مقاله‌های منتشر شده در مجله‌های علمی را بر مبنای استنادهای دریافتی از سایر مقاله‌ها و ارجاع‌ها به سایر مقاله‌ها فراهم می‌نماید. در واقع نوعی نمایه است که آثار پیشین که در آثار پسین به آن‌ها استناد شده را فهرست می‌نماید.

کلیولند آن را بدین گونه معرفی کرد: نمایه استنادی شامل فهرستی از مقالات و یک فهرست فرعی تحت هر یک از مقالات منتشر شده­ای است که به آن مقالات استناد کرده­اند. به عبارت دیگر، در مورد یک مقاله خاص، نمایه استنادی مشخص می­کند که این مقاله توسط چه مقالات دیگری که بعد از آن نوشته شده­اند، مورد استناد قرار گرفته است(کلیولند، 1385، ص 91).

دمرچی­لو در این خصوص گفت: در واقع، ارزش یک پژوهش یا مقاله بر اساس تاثیر در مقالات و نوشته­های بعدی(حضور در مآخذ آن­ها) تعیین می­شود( دمرچی­لو، 1386، ص 336).

نمایه استنادی(Citation Index) با نمایه­های واژگانی یا موضوعی که در بخش های گذشته مورد بررسی قرار گرفته­اند، از این جهت تفاوت دارد که نمایه استنادی موجب پیوند بین یک اثر با اثر دیگر، یا یک مقاله با مقاله دیگر و یا یک اندیشه با اندیشه دیگر می­گردد، در حالی که نمایه­های واژگانی، یا نمایه­های موضوعی تنها ناظر به محتوای یک اثر یا یک مقاله بوده و ارتباطی با اثر دیگر ندارند. بدین جهت با آن دو تفاوت اساسی دارد.

به عنوان مثال، مقاله­ای در موضوع « وقف» با عنوان« اقتضای ماهیت وقف بر جایز نبودن تغییر و تبدیل آن» در فصلنامه«کاوشی نو در فقه»، شماره 91، از نویسنده این پژوهش(واردی، 1397) منتشر شده است و بعد از انتشار آن، هر کسی در پژوهش و مقاله­های خود به آن استناد کند و استناد آنان نمایه شود، به آن نمایه استنادی گفته می­شود. از این طریق، نویسنده مقاله(یا هر کاربری) با جستجوی مقالات استناد شده به این مقاله، می­تواند مدارک و اطلاعات بیشتری در مورد موضوعات مشابه مقاله مزبور را پیدا کند، بدون این­که بخواهد از طریق کلمات کلیدی یا موضوع مقالات  آن را جستجو نماید.

اهداف نمایه‌ استنادی عبارتند از:

1- فراهم آوردن امکان جستجو و بازیابی اطلاعات راحت و آسان.

2-  معرفی پیشینه‌های پژوهش از طریق استنادها و ارجاعات.

3- از سر راه برداشتن مشکلات زبانی و مسائل گزینش واژگان در بازیابی اطلاعات.

4- ارزیابی آثار علمی بر مبنای میزان استناد به آن‌ها

اما کاربردهای نمایه استنادی عبارتند از:

1- پی بردن به تعداد دفعاتی که به مقاله استناد شده.

2- شمارش استنادات.

3- مشخص کردن بهترین ژورنال­ها در حیطه تخصص مقاله مورد نظر.

4- بررسی منابع قدیمی و مهم.

5- به دست آوردن مدت زمان مورد استناد واقع شدن مقالات و تعیین شاخص اچ‌ایندکس.

6- اصلاح ارجاعات قدیمی و نامشخص

7- یافتن مقالاتی که مقاله مورد نظر را مورد استناد قرار داده اند.

رویکرد نمایه استنادی، رویکرد تازه بکار گرفته و کمتر شناخته­ای بین رویکردهای نمایه سازی است و چون بیشتر در مقالات و پژوهشنامه­ها بکار گرفته می­شود، می­تواند در تکمیل مدیریت اطلاعات دانش فقه کمک قابل توجهی داشته باشد. ولی آن­چه هم اینک برای دانش فقه ضرورت دارد، بازنمایی اطلاعات آن از طریق رویکردهای حوزه گرا و موضوعی است.

نتیجه گیری

ضرورت مدیریت مفهومی دانش فقه بر کسی پوشیده نیست و انجام آن از طریق بازنمایی اطلاعات(یعنی نمایه سازی) نیز مفروغ عنه است، ولیکن به خاطر مشکک بودن مفهوم نمایه سازی بین حداقلی و حداکثری و همین طور وجود رویکردهای مختلف برای انجام آن، ضرورت دارد مفهوم و مراتب نمایه سازی بررسی و رویکردهای آن که نقش مهمی در عملیات نمایه­ها دارند، به درستی شناسایی و بررسی و برای انتخاب هر یک از آن­ها تصمیم­گیری شود. با بررسی های به عمل آمده، روشن شده که رویکردهای نمایه سازی به دو دسته اصلی تقسیم و هر دسته­ای به سه دسته فرعی­تر تقسیم می­شوند. گر­چه همه آن­ها در سازماندهی اطلاعات به نحوی کارگشا هستند، ولی رویکرد حوزه گرا و رویکرد موضوعی توان سازماندهی و در نتیجه مدیریت اطلاعات دانش فقه را دارند و مسئولان و مدیران مراکز پژوهشی فقهی، در کنار تحقیق و تولید موضوعات فقهی موردی، اقدام به مدیریت اطلاعات دانش فقه که در محیط­های الکترونیکی انباشته و ذخیره شده­اند، نیز بنمایند، تا از این طریق دانش فقه به صورت نظام­مند در اختیار پژوهشگران، مجتهدان و عامه متدیّنان قرار گرفته و زمینه بهره­گیری عملی آن برای وفق بر زندگی به سبک اسلامی فراهم آید.

فهرست منابع

الف: کتاب­ها

1. تیلور، آرلین جی (1381)، سازماندهی اطلاعات، ترجمه محمد حسین دیانی، کتابخانه رایانه­ای، مشهد.

2. جمعی از محققان پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی (1379)، اصطلاحنامه فقه، 8 جلد، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، چاپ اول.

3. جوهری، اسماعیل بن حماد(1407 ق)، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، 6 جلد، دارالعلم للملایین، بیروت، چهارم.

3. سلطانی، پوری و راستین، فروردین(1372)، اصطلاحنامه کتابداری، ویرایش 2، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران.

4. صاحب جواهر، محمد حسن نجفی(1984 م)، جواهر الکلام، 43 جلد، تحقیق و تعلیق: عباس قوچانی، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت. هفتم.

5. عاملی، حسن بن زین العابدین(1417 ق)، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، 2 جلد، تحقیق: سید منذر حکیم، موسسة الفقه للطباعة و النشر،

6. فاگمن، رابرت (1374)، تحلیل موضوعی و نمایه سازی، ترجمه علی مزینانی، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران.

7. فتاحی، رحمت الله (1373)، فهرستنویسی، اصول و روشها، ویراستار علمی و ادبی: اسدالله آزاد، انتشارات دانشگاه فردوسی، مشهد، چاپ اول.

8. کلیولند، دونالد بی و کلیولند، آنادی(1385) درآمدی بر نمایه سازی و چکیده نویسی، ترجمه سید مهدی حسینی، چاپار، تهران، چاپ اول.

9. موسسه استاندارد بریتانیا (1391)، اطلاعات و مستندسازی، 2 جلد، ترجمه زهرا دهسرائی، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، تهران، چاپ اول.

10. مصطفوی، حسن(1402 ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 14 جلد، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، تهران، ایران، اول.

11. نوروری، علیرضا و ولایتی، خالید(1389)، نمایه سازی موضوعی: نمایه سازی مفهومی، چاپار، تهران.

12. نیاکان، شهرزاد(1390)، نمایه سازی ماشینی، کتابدار، تهران.

ب: مجلات

13. حسن زاده، حسین(1397)، ضرورت ایجاد آنتولوژی فقه برای مدیریت اطلاعات فقهی در فضای دیجیتال، فقه، شماره 96، زمستان 1397

14. دمرچی لو، منصوره و تاجبخش، افشان(1386)، معرفی نمایه استنادی Science Citation Index، مجله دانشكده دندانپزشكي دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي، دوره 25 ، شماره 3، پاييز 1386

15.کاظم پور، زهرا و اشرفی ریزی، حسن(1388)، فرايند نمايه سازی و رويكردهاى آن در سازماندهى اطلاعات، فصلنامه کتاب، شماره 79، پاییز 1388

16. عینی، اکرم(1384)، اطلاعات چیست؟، فصلنامه کتاب، شماره 61، بهار 1384

17. لوبوف، پاتریک و ارسطوپور، شعله(1397)، رویکردهای نو به سازماندهی اطلاعات، فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، شماره 37، بهار 1386

18. متقی نژاد، مرتضی(1398)، نمایه سازی نظام­مند دانش فقه، فقه، شماره 100، زمستان 1398

19. نوری، محمد(1390)، ساختار تبویبی و نمایه­ای فقه، آینه پژوهش، شماره 132، بهمن و اسفند 1390

20. واردی، سید تقی(1396)، اقتضای ماهیت وقف بر جایز نبودن تغییر و تبدیل آن، کاوشی نو در فقه، شماره 91، پاییز 1396

21. واردی، سید تقی(1397)، علل ترجیح نمایه‌ موضوعی با رویکرد ترکیبی در بازنمایی موضوعات فقهی، فقه، شماره 95، پاییز 1397

ج: پایگاه­های اینترنتی

22. نوروزی، علیرضا(1392)، بازنمایی اطلاعات چیست؟، وبلاگ مشاوره اطلاعاتی، به نشانی: http://nouruzi.blogfa.com/post/228

23. نیازی، سیمین(1397)، نمایه سازی، ویکی دائرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، به نشانی: ttp://portal.nlai.ir/daka/Wiki

 

• بعدی