مقالات مجموعه ها

پژوهشی در بایدها و نبایدهای عزاداری اباعبدالله الحسین(ع)

پژوهشی در بایدها و نبایدهای عزاداری اباعبدالله الحسین(ع)

سید تقی واردی[1]

مقدمه: یکی از مصادیق فرهنگ شیعی که ریشه در عقاید و تاریخ مکتب اهل بیت(ع) دارد، مقوله عزاداری اهل بیت(ع)، به ویژه عزاداری امام حسین(ع) و یاران و بستگان شهید وی می باشد، که مظلومانه و غریبانه در سرزمین کربلا توسط سپاهیان یزید بن معاویه و عبیدالله بن زیاد به شهادت رسیده و اهل بیت آنان به اسارت بُرده شدند. مظلومیتی که به فرموده امام محمد باقر(ع): بَكَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ وَ الطَّيْرُ وَ الْوَحْشُ عَلَى الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) حَتَّى ذَرَفَتْ دُمُوعُهَا.[2]یعنی: تمام انس، جنّ، پرندگان و وحوش برای حسین بن علی(ع) گریه کردند، به گونه ای که اشکشان بر گونه هایشان جاری گردید.

عزاداری امام حسین(ع) گر­چه از ابعاد مختلف اعتقادی، تاریخی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی قابل بحث و بررسی است و مناسب است در ایام ماه محرم توسط نویسندگان و گویندگان و مبلغان دینی به آن­ها پرداخته شود، ولیکن بررسی آسیب شناسانه و نقادی مشفقانه آن اولویت بیشتری دارد. زیرا در این دو سه دهه اخیر اقبال شیعیان و محبان اهل بیت(ع) در سراسر جهان به عزاداری رشد فزاینده ای یافت. ولی همه مراسم های عزاداری خالی از عیب و اشکال نیست. در برخی از آن­ها رفتارهای ناصواب و بدعت گونه ای در حال بروز و ظهور است، که اگر جلوی آن­ها گرفته نشود، چه بسا انحرافاتی در عزاداری به وجود آورده و آن را مع الاسف به ضد ارزش تبدیل کند.

بدین منظور، لازم است ابتدا معیارهای عزاداری مطلوب و بعد از آن بایسته های عزاداری و سپس نباید های آن را با استفاده از اخبار و احادیث معصومین(ع) به شرح ذیل مورد بحث و بررسی و در اختیار عزاداران، به ویژه دست­اندرکاران مراسم های عزاداری قرار داده شود.

‌الف: معیارهای عزاداری مطلوب

عزاداری ثمربخش و مطلوب آن است که دارای شاخصه های  ذیل باشد:

1) قرآن محوری

قرآن کریم نور است و برای مؤمنان برکت و برای همگان هدایت است. تمام خانه ها و مجلس های دینی و مذهبی مؤمنان باید از این نور و برکت الهی بهره مند باشند. امیرمؤمنان(ع) در حدیثی فرمود: الْبَيْتُ الَّذِي يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ يُذْكَرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ تَكْثُرُ بَرَكَتُهُ وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِكَةُ وَ تَهْجُرُهُ الشَّيَاطِينُ وَ يُضِي‌ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ كَمَا تُضِي‌ءُ الْكَوَاكِبُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ إِنَّ الْبَيْتَ الَّذِي لَا يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ لَا يُذْكَرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ تَقِلُّ بَرَكَتُهُ وَ تَهْجُرُهُ الْمَلَائِكَةُ وَ تَحْضُرُهُ الشَّيَاطِينُ‌.[3]یعنی: خانه ای که در آن قرآن قرائت شود و از خدای سبحان یاد گردد، برکت آن زیاد می شود و فرشتگان در آن حضور یافته و شیاطین از آن دور می شوند. آن خانه برای آسمانیان روشن می شود، همان گونه که ستارگان برای زمینیان روشن می شوند. اما آن خانه ای که در آن قرآن قرائت نشود و از خدای سبحان یادی نشود، برکت آن کاهش پیدا می کند و فرشتگان از آن دور و شیاطین در آن حضور پیدا خواهند نمود.

مساجد، تکایا، حسینیه ها و هیآت­عزاداری خانه دوم مؤمنان و محبان اهل بیت(ع) می باشند. بیش از هر جای دیگر در چنین مکان­هایی از قرآن کریم بهره کافی برده و آن را تلاوت، ترجمه و تفسیر کنند و سپس به مضامین آن عمل نمایند. چه زیبا است هر مجلس عزاداری امام حسین(ع) با قرائت چند آیه از قرآن کریم آغاز گردد. هم برای رفع شبهه معاندان که می گویند شیعیان متمسک به اهل بیت(ع) شده ولی قرآن را رها کردند و هم برای فیوضات معنوی قرائت که به فرموده امیرمؤمنان(ع) فرشتگان را جذب و شیاطین را دور می گرداند.

2) نماز محوری

عبادات، به ویژه نماز در نزد امام حسین(ع) و تمامی افراد خاندان عصمت و طهارت(ع) جایگاه ممتازی داشت. به عنوان نمونه، امام حسین(ع) در عصر تاسوعا هنگامی که در برابر هجوم سراسری لشکریان عمر بن سعد واقع گردید، برادرش عباس بن علی(ع) را به همراه چند تن از یارانش به نزد آنان فرستاد و شب عاشورا را از آنان مهلت طلبید. بنا بر نقل شیخ مفید در ارشاد، آن حضرت به برادرش عباس فرمود: إرجع إلیهم فان استطعت أن تؤخّرهم إلى الغدوة و تدفعهم عنّا العشيّة، لعلّنا نصلّي لربّنا الليلة و ندعوه و نستغفره، فهو يعلم أنّي احبّ الصلاة له و تلاوة كتابه و کثزة الدعاء و الاستغفار.[4] یعنی: برادرم، به سوی آنان برگرد و اگر می توانی امشب را برای ما مهلت بگیر و نبرد را به فردا بینداز، تا ما بتوانیم امشب را به نماز، دعا و استغفار در نزد پروردگار بپردازیم. زیرا خدا می داند من چقدر دوست دارم که نماز بخوانم، قرآن تلاوت کنم  و همواره به دعا و استغفار بپردازم.

وی در جای دیگر درباره عبادات امام حسین(ع) و یارانش در شب عاشورا فرمود: فَقام اللیل کُلّه یُصلّی وَ یَستَغفر وَ یَدعو وَ یَتضرّع وَ قام أصحابه کذلک یُصلّون وَ یَدعون وَ یَستغفرون.[5]یعنی:(امام حسین(ع) در شب عاشورا) تمام شب را با نماز، استغفار، دعا و تضرع در درگاه ربوبی به پایان رسانید و یاران وی نیز همین گونه نماز می خواندند، دعا می کردند و استغفار می نمودند(تا شب به صبح رسید).

امام حسین(ع) حتی در گرما گرم نبرد با دشمنان در روز عاشورا هنگامی که به وقت زوال ظهر رسید، با تعداد اندک یاران باقی مانده اش نماز ظهر و عصر را به صورت نماز خوف برگزار کرد.[6]

عزاداران امام حسین(ع) باید از آن حضرت تبعیت نموده و نماز را بر هر چیزی مقدم دارند. خدای ناکرده به بهانه عزاداری نماز خود را ترک و یا حتی تأخیر نیندازند.

توجه داشته باشند، که اقامه عزاداری آنان به گونه ای باشد که موجب تشویق به نماز گردد. مثلا مجالس عزاداری طوری برنامه ریزی شود که با نماز جماعت شروع گردد و یا در پایان مراسم با نماز جماعت به اتمام رسد. عزاداران در مرحله اول نمازشان را بخوانند و بعد اقدام به عزاداری کنند. در شب و روز عاشورا که مجمع عظیم عزاداران است، یکی از اصلی ترین برنامه های آنان اقامه نماز جماعت باشد. تا توفیقی برای آن دسته از جوانان گردد که کمتر در جماعات شرکت می کنند و یا مع الاسف اصلا نماز نمی خوانند و هم چنین آموزه ای خواهد بود برای جوانانی که گرایش به دین را از عزاداری امام حسین(ع) آغاز کرده اند.

3) عالِم محوری

مجالست با علمای ربانی و استفاده از آنان در هر زمان و مکان از سفارش های پیامبر خدا(ع) و انبیای عظام است. امام جعفر صادق(ع) در حدیثی فرمود: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) قَالَتِ الْحَوَارِيُّونَ لِعِيسَى(ع): يَا رُوحَ اللَّهِ مَنْ نُجَالِسُ؟ قَالَ: مَنْ يُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ رُؤْيَتُهُ وَ يَزِيدُ فِي عِلْمِكُمْ مَنْطِقُهُ وَ يُرَغِّبُكُمْ فِي الْآخِرَةِ عَمَلُهُ.[7]‌یعنی: یپامبر خدا(ص) فرمود: حواریون حضرت عیسی(ع) از وی پرسیدند: ای روح خدا ما با چه­کسی مجالست داشته باشیم؟ حضرت عیسی(ع) فرمود: با کسی که دیدن او شما را به یاد خدا می اندازد و گفتار وی بر علم شما می افزاید و عمل او شما را ترغیب به عالم قیامت می نماید.

علمای ربانی در بین مردم چنین نقشی را ایفا می کنند. حضور آنان در مجالس حسینی نیز می تواند گرمابخش و مایه برکت و نعمت برای حاضران در مجلس باشد. مجالس عزاداری بهترین فرصت برای بهره برداری از محضر آنان است.

بدین جهت مجالس عزاداری نیز باید عالِم محور باشد. از علما و مبلغان دینی دعوت و مجالس در اختیارشان قرار داده شود و سایر برنامه های عزاداری، از جمله نوحه خوانی و مرثیه سرایی در حاشیه آن قرار گیرد. مع الاسف برخی از گردانندگان مجالس عزاداری، از وجود روحانیان و مبلغان تنها برای گرمی مجالس مداحان و مرثیه خوانان استفاده می کنند. لازم است چنین رویه های ناپسندی تغییر و مجالس عزاداری برای بهره برداری بیشتر و سودمند تر، در اختیار علما و مبلغان قرار گیرد.

4) معارف محوری

به حکم قرآن کریم که می فرماید: وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ[8] (یعنی: باید از شما مسلمانان برخی(که دانا و با تقوی ترند) مردم را به خیر و صلاح دعوت کنند و آنان را نیکوکاری امر و از بدکاری نهی نمایند و اینان که به حقیقت واسطه هدایت خلقند، در دو عالم در کمال رستگاری اند)، مجالس عزاداری نیز در این دستور الهی تعهد و مسئولیت دارند و باید برای ارتقای معرفت دینی مردم نقش سازنده ایفا کنند.

اصولا تبیین احکام و معارف اهل بیت(ع) در کنار عزاداری، می تواند از اهداف اصلی تشکیل جلسات عزاداری باشد. متصدیان امر عزاداری فضای مناسبی به وجود آورند تا مبلغان و سخنرانان مجالس عزاداری با منطق و گفتاری روان مردم را به راه راست دعوت و زمینه رشد باورهای دینی و نیازهای معنوی آنان را فراهم آورند. قرآن کریم به پیامبرخدا(ص) فرمان داد: ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ .[9]یعنی(مردم را) با حکمت و موعظه نیکو به راه خدا دعوت کن.

زیرا بسنده کردن عزاداران به ابراز احساساسات و عواطف مذهبی بدون معرفت و آگاهی های لازم اعتقادی، چه بسا برای آنان آسیب پذیر بوده و در برابر امواج شبهات مخالفان و دشمنان فکری و اعتقادی آنان را متحیر و گمراه می گرداند. نمونه آن برخی از دانشجویانی هستند که در هنگام سفر به حج و عمره و مواجهه آنان با تبلیغات مسموم وهابی های منحرف، دچار سردرگمی و تردید می گردند و با کوله باری از شک و شبهه به وطن بر می گردند.

بدین جهت، در همین جلسات عزاداری باید توجه معرفتی بیشتری نسبت به شرکنندگان، به ویژه نوجوانان و جوانان به عمل آید و پایه های اطلاعات دینی و مذهبی آنان مستحکم گردد.

علاوه بر استحکام پایه های اعتقادی، لازم است نسبت به استحکام پایه های اخلاقی عزاداران نیز توجه کافی به عمل آید. عزاداران امام حسین(ع) باید توجه داشته باشند که قیام آن حضرت برای زنده کردن سیره و سنت جدش رسول خدا(ص) بوده و رسول خدا(ص) مأموریت اصلی اش را نهادینه کردن اخلاق در جامعه معرفی کرد و فرمود: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ.[10]‌یعنی: همانا من مبعوث به رسالت شدم تا مکارم اخلاق را تتمیم و تکمیل کنم.

بنا بر این، مجالس حسینی باید مجالس اخلاق اسلامی نیز باشد. اخلاق اسلامی هم در رفتار و هم در گفتار متصدیان امور جلسات حسینی باید مورد اهتمام جدی قرار گیرد، تا در شرکت کنندگان تأثیر مثبت داشته باشد. مبلغان دینی از چنین فضایی برای تهذیب و تزکیه نفوس استفاده کنند. به گونه ای که آمار گناه و جرم و جرایم بعد از چنین جلساتی به صورت محسوسی کاهش یابد.

ب: بایدهای عزاداری

1) اخلاص در عزاداری

 یک شیعه و یا دوستدار اهل بیت(ع) از آن جهت برای امام حسین(ع) عزاداری می کند که یقین دارد عملش مورد رضای خداوند متعال است و او می تواند از این طریق خوشنودی و رضای الهی را جلب کند، بدین جهت اخلاص برای وی موضوعیت دارد و عزاداری امام حسین(ع) زمانی برای وی همراه با پاداش اخروی خواهد که با اخلاص همراه باشد. امیرمؤمنان امام علی بن ابی طالب(ع) درباره لزوم اخلاص در عمل فرمود: وَ بِالْإِخْلَاصِ يَكُونُ الْخَلَاصُ.[11]یعنی: رهایی(از آتش جهنم) با اخلاص امکان پذیر است.

آن حضرت درباره کسی که عبادات و دعاهای خویش را از روی اخلاص انجام دهد، فرمود: طُوبَى لِمَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ الْعِبَادَةَ وَ الدُّعَاءَ.[12]یعنی: خوشا به حال کسی که خالص گرداند عبادت و دعای خویش را برای خدا.

اما از این که چگونه می توان در عزاداری اخلاص داشت، امام جعفر صادق(ع) راهکاری کلی برای هر عملی که نیاز به اخلاص دارد، به شیعیان نشان داد. آن حضرت در معرفی هر عمل خالصانه فرمود: وَ الْعَمَلُ الْخَالِصُ الَّذِي لَا تُرِيدُ أَنْ يَحْمَدَكَ عَلَيْهِ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ.[13]یعنی: عمل خالص آن است که نخواهی از کسی که از تو تعریف و تمجید کند، مگر از خدای سبحان.

بی تردید هنگامی که انسان خالصانه وارد مجالس عزاداری شود، خیلی از کارهای وی در خصوص عزاداری معنا و مفهوم خاص پیدا می کند. به عنوان نمونه: بهترین وقت و فرصت خویش را برای آن اختصاص می دهد. احساس خستگی و دلمردگی نمی کند. هر کاری که از او برآید برای عزاداری خویش و دیگران انجام می دهد. از صرف مال دریغ نمی کند و تلاش می کند پاکترین و بهترین مال خود را در این راه مصرف کند. توقّع و چشم­داشتی از کسی ندارد تا در قبال تلاش و فعالیت او در عزاداری از او تعریف و تمجید، یا به وی کمک کنند و یا مالی و پولی به وی دهند. خانواده و دوستان و آشنایان را تشویق به عزاداری می کند. همه این ها را بدین جهت انجام می دهد، که آن را مورد رضای الهی می داند.

2) گریستن و گریاندن

گریه نمودن بر اباعبدالله الحسین(ع) سنت و مورد تأکید معصومین(ع) بوده و پاداش عظیم اخروی در پی دارد. امام زین العابدین(ع) فرمود: أَيُّمَا مُؤْمِنٍ دَمَعَتْ عَيْنَاهُ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(‌ع) دَمْعَةً حَتَّى تَسِيلَ عَلَى خَدِّهِ بَوَّأَهُ اللَّهُ بِهَا فِي الْجَنَّةِ غُرَفاً يَسْكُنُهَا أَحْقَاباً....[14]یعنی: هر مؤمنی که چشمانش برای شهادت امام حسین(ع) گریان گردد، به گونه ای که اشک­هایش بر صورتش جاری شود، خدای سبحان وی را در غرفه های بهشت به مدت بسیار زیاد ساکن می گرداند.

امام جعفر صادق(ع) درباره مقام امام حسین(ع) در نزد پروردگار متعال و دعای وی برای عزادارانش فرمود: وَ إِنَّهُ لَيَنْظُرُ إِلَى مَنْ يَبْكِيهِ فَيَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ يَسْأَلُ أَبَاهُ الِاسْتِغْفَارَ لَهُ وَ يَقُولُ أَيُّهَا الْبَاكِي لَوْ عَلِمْتَ مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَكَ لَفَرِحْتَ أَكْثَرَ مِمَّا حَزِنْتَ وَ إِنَّهُ لَيَسْتَغْفِرُ لَهُ مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ وَ خَطِيئَةٍ‌.[15]یعنی: (امام حسین(ع) در روز قیامت) نگاه می کند به کسی که برایش در دنیا گریه کرده، پس برای او استغفار کرده و از پدرش(امیرمومنان) می خواهد که برای وی استغفار نماید و به او می فرماید: ای گریه کننده، اگر بدانی که خدا برای تو چه چیزهایی(در بهشت) آماده کرده، بیش از آن که محزون باشی خوش حال می گردی. و آن حضرت برای تمام گناهان و خطایای او از خدای سبحان طلب آمرزش می کند.

اصولا گریه بر امام حسین(ع) دل های مومنان را نرم و آن­ها را برای پذیرش حق و حقیقت آماده می گرداند. بدین جهت، عزاداران از گریه نمودن خودداری نکنند. حتی پیش همسر و فرزندان و بستگان خود این کار را انجام دهند، تا درسی برای آنان و فرهنگی برای شیعیان اهل بیت باشد. اگر گریه هم ندارند، تباکی کنند.[16] اگر برای آنان امکان دارد، دیگران را هم بگریانند. از راه­های گوناگون به یکدیگر تسلیت و تعزیت بگویند.  در روایت مالک جُهنی آمده که از امام محمد باقر(ع) پرسیدم: فَكَيْفَ يُعَزِّي بَعْضُهُمْ بَعْضاً؟ یعنی: چگونه برخی از آنان برخی دیگر را تسلیت بگویند؟ آن حضرت پاسخ داد: يَقُولُونَ عَظَّمَ اللَّهُ أُجُورَنَا بِمُصَابِنَا بِالْحُسَيْنِ(ع) وَ جَعَلَنَا وَ إِيَّاكُمْ مِنَ الطَّالِبِينَ بِثَأْرِهِ مَعَ وَلِيِّهِ الْإِمَامِ الْمَهْدِيِّ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(ص).[17]یعنی: (به یکدیگر) بگویند خدای سبحان پاداش ما را در تحمل مصیبت حسین(ع) بزرگ گرداند و ما و شما را از طالبین خون آن حضرت در رکاب ولی خدا امام مهدی(عج) از آل محمد(ص) قرار دهد.

3) شعر سرایی

آنانی که استعداد شعر سرایی دارند، از این نعمت خدا­­ دادی استفاده و در راه اهل بیت(ع)، به ویژه در باره امام حسین(ع) و مظلومیت وی و خانواده اش در این راه کوشا باشند و اشعار خود را در مراسم عزاداری بخوانند و از این طریق قلوب مردم نسبت به اهل بیت(ع) منعطف گردانند. صالح بن عقبه از امام جعفر صادق(ع) روایت نمود: مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ(ع) بَيْتَ شِعْرٍ فَبَكَى وَ أَبْكَى عَشَرَةً فَلَهُ وَ لَهُمُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ بَيْتاً فَبَكَى وَ أَبْكَى تِسْعَةً فَلَهُ وَ لَهُمُ الْجَنَّةُ فَلَمْ يَزَلْ حَتَّى قَالَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ بَيْتاً فَبَكَى وَ أَظُنُّهُ قَالَ أَوْ تَبَاكَى فَلَهُ الْجَنَّةُ.‌[18]یعنی: هر که در رثای حسین(ع) یک بیت شعری به سراید و خودش گریه کند و ده نفر مثل او گریه کنند، هم برای او و هم برای گریه کنندگان پاداش بهشت است. و هر که در رثای حسین(ع) یک بیت شعری به سراید و خودش گریه کند و نُه نفر مثل او گریه کنند، هم برای او و هم برای گریه کنندگان پاداش بهشت است. پس همین طور ادامه داد تا فرمود: هر که در رثای حسین(ع) بیتی به سراید، پس خود گریه کند و گمان می کنم که فرمود تباکی کند(خودش را به گریه زند)، پس برای او بهشت است.

 

امام جعفر صادق(ع) به ابوهارون مکفوف فرمود: يَا اَبا هَارُونَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ(ع) شِعْراً فَبَكَى وَ أَبْكَى عَشْراً كُتِبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ شِعْراً فَبَكَى وَ أَبْكَى خَمْسَةً كُتِبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ وَ مَنْ أَنْشَدَ فِي الْحُسَيْنِ شِعْراً فَبَكَى وَ أَبْكَى وَاحِداً كُتِبَتْ لَهُمَا الْجَنَّةُ.[19]یعنی: ای ابوهارون، هر که در رثای حسین(ع) شعری به سراید، پس خود گریه کند و ده نفر مثل او گریه کنند، پس برای او بهشت نوشته می شود. هر که در رثای حسین(ع) شعری به سراید، پس خود گریه کند و پنج نفر مثل او گریه کنند، پس برای او بهشت نوشته می شود. و هر که در رثای حسین(ع) شعری به سراید، پس خود گریه کند و یک نفر مثل او گریه کند، پس برای هر دو بهشت نوشته می شود.

از این دست احادیث معصومین(ع) به دست می آید هر کس هر گونه استعداد و ذوقی دارد که برای عزاداری امام حسین(ع) مفید است، به کار گیرد. ذوق های علمی و هنری، مانند تالیف کتاب، نوشتن مقالات، نوشتن رمان ها، تهیه فیلم، نمایش های آیینی و امثال آن­ها، مشروط بر آن که گزافه گویی نکند و محصول وی منجر به عمل حرام نگردد.

4) اظهار حزن

عزادار امام حسین(ع) علاوه بر گریه، لازم است غم و حزن خود را اظهار نماید. زیرا از این طریق فرهنگ عزاداری و حزن بر رثای اهل بیت(ع) را تشویق و ترغیب و با سایر پیروان اهل بیت(ع) هم نوایی می کند. البته اظهار حزن غیر از ریا در عزاداری است. ائمه اطهار(ع) شیعیان را از اظهار حزن و داشتن سیمای غمزده برای مسایل دنیوی منع، ولی برای شهادت و مظلومیت امام حسین(ع) توصیه کردند. امام جعفر صادق(ع) فرمود: إِنَّ الْبُكَاءَ وَ الْجَزَعَ مَكْرُوهٌ لِلْعَبْدِ فِي كُلِّ مَا جَزِعَ، مَا خَلَا الْبُكَاءَ وَ الْجَزَعَ عَلَى الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(‌ع) فَإِنَّهُ فِيهِ مَأْجُورٌ‌.[20]یعنی: گریه و هر نوع بی تابی برای عبد ناپسند است، مگر گریه و بی تابی بر حسین بن علی(ع)، که در آن مأجور است.

5) خدمت به عزاداران

برای اداره مراسم عزاداری خدمات مختلفی مورد نیاز است، که توسط خود عزاداران باید انجام گیرد. مانند: نظافت فضای داخل و خارج مجلس، سیاه پوش نمودن فضای داخل و خارج مجلس، تآمین نور و روشنی های لازم و کلیه اموری که در مراسم های عزاداری مورد احتیاج است.

یکی از مصادیق خدمت، اطعام عزاداران است. اعم از این که هزینه های اطعام را متقبل شود و یا این که در تهیه و توزیع غذا مشارکت نماید. به هر صورت، اگر اطعام با انگیزه جذب جوانان به مکتب اهل بیت(ع) و آگاهی از اهداف بلند ائمه اطهار(ع) و مظلومیت و شهادت آنان باشد، بی تردید پاداش اخروی مضاعفی خواهد داشت. به تجربه ثابت شد که اطعام از چنین نقشی بهره مند است.

د: نبایدهای عزاداری

1) رقابت های منفی

در هر کار خیری، از جمله عزاداری برای اهل بیت(ع) دو نوع رقابت می تواند بین عاملان آن به وجود آید: یکی رقابت مثبت و سازنده و دیگری رقابت منفی و مفسده آور.

از رقابت های منفی و مفسده آور در عزاداری ها باید پرهیز گردد. به ویژه رقابت هایی که بین هیأت ها و یا حسینیه های یک محله بروز می کند و مردم را در برابر یک­دیگر قرار می دهد و به جای صرف وقت و مال عزاداران در راه خوشنودی حق، همه را صرف خودنمایی و خود بزرگی می کنند و از هدف اصلی عزاداری که سازندگی روح و روان مؤمنان است، دور می گردند.

اصولا در عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) باید از هر گونه ریاکاری اجتناب نمود. باید توجه داشت یزید بن معاویه نخستین ریاکار در عزاداری امام حسین(ع) بود. وی بعد از افشاگری و خطبه معروف امام سجاد(ع) در مسجد اموی شام، در ظاهر إعلان پشیمانی نمود و دستور داد در معابر دمشق ظرف آبی بگذارند و مردم از آن بنوشند و بر قاتلان امام حسین(ع) لعنت نمایند. هم چنین دستور داد زنان آل ابی سفیان برای امام حسین عزاداری کنند. بنا بر این ریاکاری، پیروی از یزید و متابعان وی است که عزاداران واقعی باید از آن اجتناب کنند.

2) ذلت نمایی

عزاداران امام حسین(ع)، به ویژه مرثیه خوانان و گویندگان نباید نسبت به آن حضرت و اهل بیت او ذلت نمایی و حقارت گویی داشته و شعر و یا سخنی بر زبان جاری کنند که از عزت و علوّ مقام آنان دور باشد. هادیان بشر، اعم از پیامبران و امامان(ع) همیشه عزیز بوده و با عزت و سرافرازی زندگی کردند. خداوند متعال آنان بدین گونه توصیف فرمود: وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ .[21]یعنی: عزت تنها برای خدا و رسول خدا و مؤمنان است.

امام امیرمومنان(ع) جهاد اسلامی را موجب عزت و سربلندی می داند و می فرماید: ثُمَّ إِنَّ الْجِهَادَ أَشْرَفُ الْأَعْمَالِ بَعْدَ الْإِسْلَامِ وَ هُوَ قِوَامُ الدِّينِ وَ الْأَجْرُ فِيهِ عَظِيمٌ مَعَ الْعِزَّةِ وَ الْمَنَعَةِ وَ هُوَ الْكَرَّةُ فِيهِ الْحَسَنَاتُ وَ الْبُشْرَى بِالْجَنَّةِ بَعْدَ الشَّهَادَةِ وَ بِالرِّزْقِ غَداً عِنْدَ الرَّبِّ وَ الْكَرَامَةِ.[22] یعنی: جهاد پس از پذيرش آيين اسلام گرانمايه‌ترين اعمال است، و آن، مايۀ پايدارى دين است كه در آن، پاداش بسيار است، و عزت و توانى به همراه دارد كه دشمن نمى‌تواند در جامعۀ جهادگر نفوذ كند. جهاد، تاخت و تازى است بر دشمن كه پاداش فراوان و مژدۀ رفتن به بهشت جاودان بعد از شهادت را به همراه دارد. هم‌چنين فرداى قيامت، روزى خوردن و گرامى داشتن نزد پروردگار از نتايج آن است.

امام حسین(ع) که مقدس­ترین جهاد اسلامی را فرماندهی و نفاق و کفر پنهان را با قیام خود آشکار و رسوا ساخت، آیا سزاوار است وی را در قالبی معرفی و یا برایش به نحوی عزاداری کنیم که از عزت به دور باشد. خود آن حضرت روز عاشورا در مقابل لشکریان عمر بن سعد فرمود: أَلَا انَّ الدّعِىَّ ابنَ الدَّعِىّ قَد رَكَزَ بَيْنَ اثْنَتَيْنِ، بَينَ السَّلَةِ وَ الذِّلَّةِ، وَ هَيهَاتَ مِنَّا الذِّلَّةِ، یأَبَى اللّهُ ذلِكَ لَنا وَ رَسُولُهُ وَ المُؤمنونَ.[23]یعنی: آگاه باشید، حرام زاده فرزند حرام زاده(عبیدالله بن زیاد) مرا بین دو چیز قرار داده: یا باشمشیر کشیده آماده جنگ شوم، یا لباس ذلت بپوشم و با یزید بیعت کنم. ولی ذلت از ما بسیار دور است و خدا و رسول خدا و مؤمنان از ما ذلت را اباء و امتناع می دانند.

خواهرش زینب کبری(س) نیز آن گاه که در مجلس عبیدالله بن زیاد با شماتت وی رو برو گردید که از او متکبرانه پرسید: کَیفَ رَأیتِ صُنعَ الله بأخیکِ و أهلِ بَیتکِ؟ چگونه می بینی کار خدا را با برادرت و اهل بیتت؟. عزت­مندانه پاسخ داد: ما رَأیتُ إلّا جَمیلا.[24] من جز زیبایی چیزی نمی بینم.

اگر به دقت مطالعه داشته باشیم می بینیم تمام واقعه عاشورا برای اهل بیت(ع) عزت و سرافرازی بود، نه خواری و ذلت. بدین جهت نباید از آن حضرت و اهل بیت او ذره ای ذلت نمایی و حقارت گویی گردد.

 3) به کارگیری روش های وهن آمیز

ارتقای سطح عزاداری از جهت به کار گیری روش های مشروع و مجاز مورد قبول می باشد. اما به کارگیری روش­هایی­ که وهن ائمه اطهار و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و یا وهن مذهب محسوب گردد، مورد پذیرش نمی باشد. خود امام حسین(ع) راضی به چنین کارهایی نیست. سید بن طاووس در لهوف نقل کرد، هنگامی که حضرت زینب(س) در کربلا از کلام امام حسین(ع) دریافت که وی به زودی به شهادت می رسد، بسیار گریست و بی تابی نمود و بانوان اهل حرم نیز مشغول گریه شده و سیلی به صورت زدند و گریبان دریند. امام حسین(ع) خواهرش را تسلی داد و سپس فرمود: يا اختاه، يا أم كلثوم، و أنت يا زينب، و أنت يا فاطمة، و أنت يا رباب، إذا أنا قتلت فلا تشققن علىّ جيبا و لا تخمشن علىّ وجها و لا تقلن هجرا.[25]یعنی: ای خواهر جانم، ای ام کلثوم و تو ای زینب و تو ای فاطمه و تو ای رباب، متوجه باشید هنگامی که من کشته شدم گریبان پاره نکنید و سیلی به صورت نزنید و سخنی که خدا از آن راضی نیست بر زبان نیاورید.

 در این سخن امام حسین(ع) از رفتار نامناسب(مانند گریبان پاره کردن و سیلی به صورت زدن) و هم چنین گفتار نامناسب(مانند هجر، یعنی بیهوده گویی و بیماری کلامی) به بهانه عزاداری آن حضرت، منع کرده است. عزاداران توجه داشته باشند که خواسته و ناخواسته اقدام به کاری و یا گفتاری نکنند که مورد نهی خود آن حضرت قرار گرفته است. مع الاسف کارهایی به بهانه عزاداری امام حسین(ع) رواج یافته که با سیره و سنت آن حضرت تباین دارد. مانند قمه زنی، زنجیر زنی با زنجیرهای نوک تیز که خون آور می باشد، علامت گردانی های بزرگ، سینه خیز رفتن، مژه گان خود را به زمین مالیدن، استفاده از آلات مخصوص موسیقی و خواندن مرثیه به سبک موسیقی و یا سینه زدن با حرکاتی که شبیه رقص می باشد و امثال آن­ها که دشمنان در صدد رصد آن­ها بوده و با استفاده از ابزارهای تبلیغی برای وهن و بدنام کردن مکتب اهل بیت(ع) و یا نظام جمهوری اسلامی ایران در سطح عالم سوء استفاده می کنند.

4) استفاده از ابزار های موسیقی

گاهی دیده می شود از ابزارهای حرام برای کارهای مستحب استفاده می گردد. مثلا از ابزارها و آلات موسیقی برای عزاداری استفاده می گردد و همین موجب عکس العمل مومنین و اختلاف عزاداران می شود. برای روشن شدن مسئله لازم است بدانیم که ابزار موسیقی از جهتی بر دو دسته تقسیم می گردند:

1. ابزار مختص: در موسیقی به ابزاری وسایل مختص گفته می شود که ویژه لهو و لعب بوده و با آن آهنگ های مناسب مجالس فساد و پایکوبی نواخته شود. این نوع از وسایل، هیچ منفعت حلالی در بر ندارد و استفاده از آن به فتوای تمامی مراجع عظام تقلید در هر حال اشکال دارد.

2. ابزار مشترک: در موسیقی به ابزاری وسایل مشترک گفته می شود که می توان با آن آهنگ های حلال و یا حرام نواخت. بنابراین، اگر به طور لهوی و مناسب با مجالس فساد نواخته شود، استفاده از آن حرام است، و در غیر این صورت نواختن آن اشکال ندارد.

بنا بر این در عزاداری امام حسین(ع) اگر از آلات و ابزار دسته اول نواخته شود، حتی به صورت محزون و سوگوارانه، جایز نمی باشد. اما دسته دوم مانند طبل، شیپور وسنج که به نحو متعارف و مناسب مجالس عزا نواخته شوند، اشکالی ندارد.

در هر صورت، به فتوای تمامی مراجع عظام تقلید موسیقی که لهوی و مضل عن سبیل الله که مناسب با مجالس عیش و نوش باشد، حرام است

5) ترک واجب و یا انجام فعل حرام

عزاداری به هر شکلی که موجب ترک عمل واجب گردد، مثلا موجب ترک نماز واجب شود و یا موجب ترک ادای دَین واجب گردد، جایز نمی باشد. بی تردید در تعارض بین واجب و مستحب، باید واجب را مقدم بدارد. بنا بر این اگر شرکت در عزاداری موجب ترک نماز واجب می شود، نباید در آن شرکت نماید. مگر آن که تعارضی در بین نباشد و زمان را به نحوی مدیریت کند که هر یک را به به جای خود و در وقت خود انجام دهد، در آن صورت عزاداری مقبول و همراه با ثواب می باشد.

هم چنین اگر عزاداری موجب فعل حرام گردد، جایز نمی باشد. به عنوان مثال اگر موجب غصب مکان اشخاصی شود که رضایت نداشته باشند، یا موجب اذیت و آزار والدین گردد و یا منافاتی با عفاف و حجاب عزاداران داشته باشد. مثل لخت شدن مردان در مشاهد و مناظر زنان و یا اختلاط زنان و مردان نامحرم در دسته روی ها و یا چشم چرانی و شهوت­رانی جوانان بی بند و بار و امثال ذلک. در چنین فضاهای آلوده ای از عزاداری باید اجتناب نمود.

حدیث ذیل که مفضّل بن عمر از امام جعفر صادق(ع) روایت کرده، گویا همین مطلب می باشد: لَا يَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى عَبْدٍ وَ لَا يُزَكِّيهِ إِذَا تَرَكَ فَرِيضَةً مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ وَ ارْتَكَبَ كَبِيرَةً مِنَ الْكَبَائِرِ. قَالَ: قُلْتُ لَا يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَيْهِ؟ قَالَ: نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِأَمْرٍ وَ أَمَرَ إِبْلِيسُ بِأَمْرٍ فَتَرَكَ مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ وَ صَارَ إِلَى مَا أَمَرَ إِبْلِيسُ بِهِ فَهَذَا مَعَ إِبْلِيسَ فِي الدَّرْكِ السَّابِعِ مِنَ النَّارِ‌.[26]یعنی: هنگامی که عبد فریضه ای از فرایض الهی را ترک و یا مرتکب گناه کبیره ای گردد، خدای سبحان نظر(لطف) به وی نمی کند و او را تزکیه نمی گرداند. مفضّل گفت: به امام(ع) عرض کردم: خدا به وی نظر نمی کند؟ امام (ع) فرمود: آری(به وی نظر نمی کند)، (زیرا) خدا به وی امری نمود و شیطان نیز به وی امری کرد، و او امر خداوند متعال را ترک و به سمت امر شیطان رفت. در حالی که جایگاه شیطان در قعر جهنم هفتم می باشد.

---------------------------------------

منابع:

1- قرآن کریم

2- ابن قولويه قمی، ابو القاسم جعفر بن محمد، كامل الزيارات، در يك جلد، دار المرتضوية، نجف اشرف - عراق، 1398 ه‍ ق

3- شیخ حُرّ عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، 29 جلد، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، قم - ايران، اول، 1409 ه‍ ق

4- شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابويه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، در يك جلد، دار الشريف الرضي للنشر، قم - ايران، دوم، 1406 ه‍ ق

5- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، ترجمه محمد باقر ساعدی خراسانی، دو جلد در یک مجلد، اسلامیه، تهران – ایران، سوم، 1376 ه ش

6- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، ترجمه و متن کامل لهوف سید بن طاووس، یک جلد، دفتر نشر نوید اسلام، قم – ایران، اول، 1378 ه ش

7- كلينى، ابو جعفر محمد بن يعقوب، الكافي (ط - الإسلامية)، 8 جلد، دار الكتب الإسلامية، تهران - ايران، چهارم، 1407 ه‍ ق

8- نورى، ميرزا حسين، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، 18 جلد، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، بيروت - لبنان، اول، 1408 ه‍ ق

. استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی[1]

. کامل الزیارات، ص 79[2]

. الکافی، ج 2، ص 610[3]

. الارشاد، ص 441[4]

. الارشاد، ص 446[5]

. الارشاد، ص 458[6]

. الکافی، ج 1، ص 39[7]

. سوره آل عمران، آیه 104[8]

. سوره نحل، آیه 125[9]

. مستدرک الوسائل، ج 11، ص 187[10]

. وسائل الشیعة، ج 1 ، ص 59[11]

. الکافی، ج 2، ص 16[12]

. الکافی، ج 2 ، ص 16[13]

. کامل الزیارات، ص 100[14]

. کامل الزیارات، ص 103[15]

. برگرفته از حدیث امام جعفر صادق(ع)  که فرمود: فتباکی فله الجنة.(ثواب الاعمال، ص 84)[16]

. کالمل الزیارات، ص 175[17]

. وسائل الشیعة، ج 14، ص 596[18]

. وسائل الشیعة، ج 14، ص 595[19]

. کامل الزیارات، ص  100[20]

. سوره منافقون، آیه 8[21]

. الکافی، ج 5 ، ص 37[22]

. ترجمه و متن لهوف سید بن طاووس، ص 116[23]

. ترجمه و متن لهوف سید بن طاووس، ص 178[24]

.ترجمه و متن لهوف سید بن طاووس، ص 98[25]

. ثواب الأعمال، ص 246[26]